|
6) Izertlew na`tiyjelerinin` a`meliy a`hmiyeti ha`m qollaniwi. Kurs jumisinin` na`tiyjelerin uliwma orta mektep oqiwshilari ushin, kolledj ha`m litsey talabalari ushin, joqarg`i oqiw orninin` mektepke shekemgi, baslawish ta`lim ha`m sport ta`rbiyaliq isi qa`niygeligi talabalari ushin, sonday-aq ilimiy izleniwshiler, magistrlar ha`m aspirantlar ushin qollanba retinde paydalansa boladi.
7) Jumistin` du`ziliwi ha`m maqseti. Jumis kirisiw, tiykarg`i u`sh bo`limnen turadi ha`r bir bo`liminde aniq ma`seleler ko`rsetilgen, tilekler ha`m usinislar, paydalanilg`an a`debiyatlar dizimi keltirilgen.
8) Jumistin` tiykarg`i na`tiyjeleri ha`m qurami. Uliwma bilim beretug`in orta mekteptin` baslawish klass oqiwshilarina matematika sabag`inda test sorawlari menen islesiw boyinsha metodikaliq ko`rsetpeler tayarlaw, sabaq o`tiwde oylawdi jetilistiriw ushin pedagogikaliq texnologiya elementlerin paydalanip ko`rsetpeler islep shig`ildi.
9) Juwmaqlaw ha`m usinislardin` qisqasha uliwmalasqan ko`rinisi. Baslawish klass oqiwshilarina matematika sabag`inda test sorawlarin sheshiwdi u`yretiw metodikasi qaraladi.
1. Ma`selenin` qoyiliwi.
1.1. Natural sanlar xam onin` qa`siyetleri.
Arifmetika so`zi grekshe bolip «san» so`zin bildiredi, sanlar haqqindag`i pa`n mag`anasin an`latadi.
Arifmetika – sanlar ham olar u`stindegi a`meller, a`piwayi qa`siyetleri u`yretetug`in pa`n. Sanlardi jaziw ushin to`mendegi belgiler isletiledi: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9. Bul belgiler tsifrlar yamasa qanalar dep aytiladi. Joqaridag`i on tsifrdan paydalanip, ha`r qanday sandi jaziwg`a boladi. Misali: 16, 34, 645, 234 h.t.b. Sanaw na`tiyjesinde payda bolatug`in 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 ha`m t.b. sanlar natural sanlar dep ataladi. o`sip bariw ta`rtibinde jaylasqan sheksiz dawam etiwshi 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8…… sanlar qatari natural sanlar qatari dep ataladi.
Eger usi qatarg`a 0 qossaq onda ken`eytilgen natural qatar payda boladi: 0, 1, 2, 3, 4, 5… . Endigiden bilay natural sanlar degenimizde usi qatardin` sanlarin tu`sinemiz, 0 di esapqa alamiz.
Usi qatardag`i sanlar basqasha pu`tin teris emes sanlar dep ataladi. Pu`tin teris emes ha`m pu`tin teris sanlar – pu`tin sanlar dep ataladi.
Egerde san ha`r tsifrdan du`zilse bir qanali san, eki tsifrdan du`zilse eki qanali san, u`sh tsifrdan du`zilse u`sh qanali san dep aytiladi ham t.b. Misali: 5 – bir qanali san, 45 – eki qanali san, 406 – u`sh qanali san dep aytiladi ha`m t.b.
Turmista natural sanlardan basqa bo`lshek sanlar, ratsional sanlar, irratsional sanlar, haqiyqiy sanlar ha`m ushirasadi. Arifmetika sani bul sanlardin` ha`m qa`siyetlerin, olardi praktikada qanday paydalaniw kerekligin u`yretedi.
Uliwma ko`riniste: I. A+V=S bolsa А ha`m V qosiliwshilar, S qosinda boladi. II. A-V=S, A - ken`eyiwshi, V - aliniwshi, S - ayirma boladi. III. A9V=S, A ha`m V - ko`beytiwshi, S - ko`biyme boladi. A:V=S bolsa A - bo`liniwshi, V - bo`liwshi, S – tiyindi boladi.
Bunnan paydalanip aliw ha`m bo`liw a`mellerine aniqlama beremiz: Qosindidan paydalanip bir qosiliwshi ja`rdeminde ekinshi qosiliwshini tabiw – aliw dep aytiladi. ko`biyme menen bir ko`beytiwshi ja`rdeminde ekinshi ko`biytiwshini aniqlaw - bo`liw dep aytiladi.
Bir sang`a ekinshi sandi bo`lgende, tiyindi pu`tin bolmasa, onda bull qaldiqli bo`liw dep aytiladi. Misali: 135:8=16, qaldiq 7 boladi. Na`tiyjeni 135= 16x8+7 tu`rinde jaziwg`a boladi. Demek, bir san ekinshi sang`a bo`linse, birinshi san ekinshisinin` bo`liwshisi yamasa eseligi, ekinshi san birinshisinin` bo`liwshisi ha`m bo`liw na`tiyjesinde payda bolg`an san tiyindi boladi.
Uliwma ko`riniste, eger A- bo`liniwshi, V bo`liwshi, S – tiyindi ha`m D qaldiq bolsa, onda A=VxS+D boladi, bunda D, V ha`m A, V, S, D natural sanlar.
Natural sanlardin` qa`siyetlerin ko`rip shig`amiz:
Berilegn a, v, s sanlar ushin to`mendegi qasiyetler orinli boladi:
1. Qosiliwshilardin` yamasa ko`beytiwshilerdin` orinlari almastirilg`an menen qosindi yamasa ko`beyme o`zgermeydi. Misali: 5+3=8; 3+5=8; 3x5=15; 5x3=15 uliwma ko`riniste a+v=v+a, axv=vxa.
2. Qosiliwshilardin` bir neshewin gruppalap qosiw, qosindini qalg`an qosiliwshilarg`a qossaq yamasa ko`beytiwshilerdin` bir neshewin gruppalap ko`beytip qalg`anina ko`beytsek, qosindini yamasa ko`beymenin` ma`nisi o`zgermeydi. Misali: 7+12+8=27; 7+8+12=27 uliwma ko`riniste a+v+s+v ha`m a9v9s = a9s9v=v9a9s.
3. Berilgen sannan bir neshe sanlardin` qosindisin aliw ushin sol sannan qosiliwshilardin` bir neshesin aliw, shiqqan ayirmadan qosiliwshilardin` ja`ne birewin aliw h.t.b. aliw jetkilikli. Misali 16- (5+7)=(16-5)-7=(16-7)-5=4.
Uliwma ko`riniste a-(v+s) = (a-v)-s = (a-s)-v.
4. Qosindidan sandi aliw ushin sol sandi qosiliwshilardi birewinen aliw jetkilikli. Misali: (12+6)-4=(12-4)+6=14 uliwma tu`rde (a+v)9s = a9s+v9s.
5. Qosindini berilgen sang`a bo`liw ushin sol sang`a ha`r bir qosiliwshini bo`lip, na`tiyjeni jetkilikli. Misali: (12+15)/3+15/3=4+5=9.
Uliwma tu`rde (a+v) /s+v/s.
Joqarida biz isletken onliq tsifrlardan basqa tsifrlar ha`m turmista isletiledi. Bulardan biri rim tsifrlari bolip tabiladi. Rim tsifrlarinin` en` son`g`i ko`rinisi to`mendegishe jaziladi.
I=1 (bir), V=5 (bes), X=10 (on), L=50 (eliw), C=100 (ju`z), D=500 (bes ju`z), M=1000 (min`).
Aniqlama Eki sannin` biri ekinshisinen u`lken yamasa kishi ekenligin ko`rsetiwshi qatnas ten`sizlik dep ataladi. Ten`sizlik belgisi: u`lken « > » kishi « < » belgilenedi. Misali 5 saninin` 3 ten u`lken ekenligi 5>3 ko`riniste jaziladi. Sog`an uqsag`an 9 saninin` 12 den kishi ekenligin 9<12 ko`riniste jazamiz.
Qosiw ha`m aliw – birinshi basqish, ko`beytiw ha`m bo`liw ekinshi basqish a`melleri dep aytiladi. Bir basqishtag`i a`meller jaziliw ta`rtibi boyinsha orinlanadi. Misali 25-17+3=8+3=11, 20:4*6=5*6=30, 10*2:5=20:5=4.
Eger an`latpa tu`rli basqish a`mellerinen ibarat bolsa, onda a`melleri orinlanadi. Misali 3*5+14:2-5=45+7-5=47. Eger misal yamasa ma`selede berilgen sha`rtlerge baylanisli a`mellerdin` orinlaniw ta`rtibin o`zgertiwge tuwra kelse, onda skobkalar isletiledi. Skobkalar 3 tu`rli boladi: ( ) a`piwayi, [ ] orta, { } u`lken skobkalar. Skobkalardi ashiwda da`slep kishi skobka, son`inan u`lken skobka ashiladi.
Mis: {[3+5:(13-7)]:11}+12={[3+5*6]:11}+12=3+12=15
Do'stlaringiz bilan baham: |
