J. Ya. Jo’rayev, I. Maqsudov

Mavzuni yoritish uchun zarur tayanch iboralari: 
 
-
 
Oziqa; 
-
 
Oziqalar tasnifi; 
-
 
Dag’al  oziqa,  shirali  oziqa,  silos,  senaj,  sanoat  chiqindilari,  shulxa, 
shrot, kunjara, barda; 
-
 
Chorvachilikdan  olingan  oziqalar  sut  va  sut  mahsulotlari,  go’sht-
suyak uni, baliq uni; 
-
 
AEM  –  ozotsiz  ekstraktiv  moddalar,  uglevodlar,  lipidlar,  vitaminlar, 
makro va mikroelementlar; 
-
 
Oziqalar hazmlanishi, almashinuvchi energiya, oziqalar to’yimligi; 
-
 
Proteinli qo’shimchalar; 
-
 
Mineral qo’shimchalar; 
-
 
Omixta yemlar; 

---

-
 
Oziqalar sifat koeffisiyenti; 
-
 
Oziqa me’yori va rasioni; 
-
 
Oziqa balansi; 
-
 
Oziqalarni yedirishga tayyorlash; 
-
 
Turli hayvon va parrandalarni oziqlantirishning biologik asoslari; 
-
 
Xo’jalikda oziqa bazasi; 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
I.  Oziqalar  deb  –  hayvonlarning  turli  to’yimli  va  mineral 
moddalarga  bo’lgan  talabini  qondiradigan,  ularning  sog’ligi,  hamda 
mahsuloti sifatiga salbiy ta’sir qilmaydigan moddalarga aytiladi. 
Oziqa 
hayvonlarning 
mahsuldorligini 
ta’minlashda,  urchish 
qobiliyatini  saqlashda,  ularning  salomatligini  ta’minlashda  katta  o’rin 
tutadi. 
Oziqalar  hayvonlar  mahsuldorligida  asosiy  o’rin  tutadi,  yoki  uning 
70% oziqalar nisbatiga to’g’ri keladi. 
Shuning  uchun  har  bir  xo’jalikda  mo’l-ko’l  yem-xashak  bazasini 
yaratish hayvonlardan yuqori mahsuldorlik garovi hisoblanadi. 
O’zbekistondagi  chorvachilik  xo’jaliklarida  1  bosh  shartli  qoramol 
uchun  3500-4000  oziqa  birligi  tayyorlash,  chorva  hayvonlarini  to’kis 
oziqalar bilan ta’minlash imkoniyatini yaratib beradi.  

---

Buning  uchun  har  bir  xo’jalikda  yil  boshida  hayvonlarning 
oziqalarga  bo’lgan  talabini  aniqlab,  shu  asosda  oziqa  ekinlarini 
joylashtirish kerak. 
Oziqa 
ekinlarini 
yangi 
navlarini 
joriy 
qilish, 
ilg’or 
texnologiyalardan  foydalanish  natijasida  har  gektar  yerdan  100-150  s. 
oziqa birligi olish choralarini ko’rish kerak. 
O’zbekistonda 
sug’oriladigan 
yerlarning 
chegaralanganligi 
oqibatida  yem-xashak  ekinlari  uchun  to’liq  maydonlar  ajratishning 
imkoniyati  yo’q,  shuning  uchun  ko’proq  oziqalarni  oraliq  va  takroriy 
ekinlar  hisobiga  yetishtirsa  bo’ladi.  Ularning  har  gektaridan  250-300  s. 
hosil olsa bo’ladi.  
Asosiy  xashaki  ekinlar  bedadan  pichan  holida  100-150  s., 
makkajo’xoridan  poya  hisobida  300-400  s.,  lavlagidan  400-500  s.  hosil 
olishni ta’minlash zurur. 
Tayyorlangan  oziqalarni  o’z  vaqtida  yig’ishtirish,  tashish,  saqlash 
ularning  sifatiga  ta’sir  ko’rsatadi,  buning  uchun  har  bir  oziqani 
ko’rsatilgan yo’riqlar asosida saqlash alohida ahamiyat kasb etadi. 
Yem-xashaklarni  hayvonlarga  yedirishdan  oldin  tayyorlab  berish 
ulardan samarali, foydalanishning asosiy omilidir. 
II. Barcha oziqalar quruq moddalar va suvdan tashkil topgan. Quruq 
moddalar o’z navbatida organik moddalar va kuldan iborat.  
Organik  moddalar  esa  oqsil,  yog’,  kletchatka,  AEMdan  tashkil 
topgan. Bundan tashqari uning tarkibida turli xil vitaminlar mavjud. 
Suv  –  oziqaning  to’yimligini  ko’rsatadi,  yoki  qancha  suv  ko’p 
bo’lsa  uning  to’yimligi  shuncha  kam  bo’ladi.  Suvning  miqdori  turli 
oziqalarda 15% (pichan, somon), 90% (ildizmevalar) tashkil qiladi. 
Kul  –  oziqalar  tarkibida  munosib  o’rin  egallab,  unda  60  ortiq 
mineral elementlar uchraydi. 
Kul  makroelementlar  –  kalsiy,  fosfor,  kaliy,  natriy,  magniy, 
oltingugurt,  xlorlardan  tashkil  topib  oziqalar  tarkibida  0,01  dan  1% 
bo’lishi mumkin. 
Mikroelementlar  –  temir,  mis,  kobalt,  rux,  marganes,  yod, 
molibden,  selen  va  boshqalar  oziqalar  tarkibida  juda  kam  miqdorda 
uchraydi,  lekin  muhim  o’rin  tutadi.  Oziqalar  tarkibidagi  mineral 
moddalarning miqdori o’simlikning o’sish jarayoni, yig’ishtirishdavri va 
o’simlikning  vegetasiyasiga  bog’liq.  Mineral  moddalar  hayvonlarning 
barcha hujayra va to’qimalar, hamda ularning mahsulotlarining tarkibiy 
qismiga kiradi. 

---

Quruq  moddada  kuldan  tashqari  organik  moddalar  mavjud.  Ularda 
azotli  (protein)  birikmalar  va  azotsiz  birikmalar  kiradi.  Azotsiz 
birikmalar  uglevodlar  va  yog’lardan  tashkil  topgan.  AEM  (azotsiz 
ekstrativ moddalar) esa kraxmal va qanddan iborat. 
Azotli  birikmalar  –  oziqalarning  asosiy  tarkibiy  qismi  hisoblanib 
organik moddalar tarkibiy qismini tashkil qiladi.  
Azotli  birikmalar  –  xom  protein  –  oqsil  va  amidlardan  iborat. 
Proteinli  birikmalar  oziqalar  tarkibida  alohida  o’rin  tutadi,  chunki  uni 
yog’  yoki  uglevodlar  bilan  almashtirish  mumkin  emas.  Protein  hayvon 
tanasida  oqsil  manbai  bo’lib  hisoblanadi.  Modda  almashinuvida  oqsil 
almashinuvi alohida o’rin tutadi.  
Amidlar  ular  oqsil  tabiatdagi  moddalarga  nisbatan  oddiyroq 
tuzilishga ega bo’lib, ular ammoniy birikmalaridan tortib, mochevina va 
alkoloidlarga bo’linishi mumkin. 
Oqsil  tizimiga  kirmagan  azotli  birikmalar  aminokislotalar  holida 
bo’ladi. Amidlar oqsillarni sintezida oraliq mahsulot bo’lib hisoblanadi. 
Proteinga  boy  oziqalarga  ko’k  dukkaklilar,  dukkakli  o’tlar  pichani, 
dukkakli donlar va kunjara, shrot kiradi.  
Uglevodlar – o’simlik oziqalarida ko’p bo’lib 70-80% tashkil qiladi. 
Hayvon organizmida esa ozma-oz qand va glikogen moddasidan boshqa 
uglevodlar  (0,2)  kam  uchraydi.  Buning  sababi  o’simlik  hujayralarining 
qobig’i sellyulozadan, hayvon hujayrasining qobig’i esa oqsildan tashkil 
topgan.  Bundan  tashqari  o’simliklar  zaxiralarni  kraxmal  holida  saqlasa 
hayvonlar esa yog’ holida saqlaydi. 
Uglevodlarga  qand,  kraxmal,  kletchatka,  pentoza  va  organik 
kislotalar kiradi. 
Monosaharidlarga  pentoza  va  geksoza  kiradi.  Geksozadan  eng 
muhimi glyukoza va fruktoza hisoblanadi. 
Polisaharidlarga  kraxmal  va  kletchatka  kirib  ular  shirin  tamga  ega 
emas. 
Oziqalarni  baholashda  kletchatka  alohida  hisobga  olinadi,  ayniqsa 
«xom kletchatka» asosan sellyulozadan iborat. 
Lipidlar  –  ular  o’simlik  va  hayvon  to’qimalarida  mavjud.  Ular 
suvda  erimaydi,  lekin  oddiy  organik  erituvchilarda  eriydi,  ular  benzin, 
efir,  xloroform.  Oddiy  lipidlarga  yog’lar,  murakkab  lipidlarga 
fosfolipidlar kiradi.  
Yog’lar  o’simlik  va  hayvonlar  tarkibida  bo’lib  energiya  manbai 
hisoblanadi.  Oziqalar  tarkibidagi  yog’  bo’rdoqi  hayvonlar  yog’ining  va 

---

sut  yog’ining  sifatiga  o’z  ta’sirini  o’tkazadi.  Yog’  hosil  bo’lish  uchun 
manbaa uglevodlar va proteinlar bo’lishi mumkin.  
Vitaminlar  hayvonlarga  kam  miqdorda  kerak  bo’lsa  ham  ularning 
salomatligini, urchish qobiliyatini saqlashda, mahsuldorligi ko’payishida 
muhim ahamiyat kasb etadi.  
Rasion  tarkibida  ba’zi  vitaminlarning  yetishmasligi  ularning 
biologik  jarayonlariga  salbiy  ta’sir  qilib  hayvonlarning  kasallanishi, 
urchish qobiliyatini va mahsuldorligini pasayishiga sabab bo’ladi.  
Vitaminlar  yog’da  va  suvda  eruvchi  guruhlarga  bo’linadi. 
Birinchisiga  A,  D,  Ye,  K,  ikkinchisiga  V  majmuadagi  va  S  vitaminlar 
kiradi.  K.-x.  hayvonlari  uchun  ko’proq  yog’da  eruvchi  vitaminlar 
ahamiyatliroqdir. 
Vitamin A – (retinol) – ko’proq hayvonat mahsulotlarida uchraydi: 
sut, tuxum, baliq, jigar. 
Vitamin  A  oqsillar,  lipidlar  va  uglevodlar  almashinuvida 
qatnashadi.  
Vitamin  D  –  o’simlikda  faol  shaklda  bo’lmaydi,  mineral  moddalar 
almashinuvida qatnashadi.  
Vitamin Ye tokoferol – ko’payish vitamini. 
V guruh vitaminlar orginizmlar modda almashinuvida muhim o’rin 
tutadi.  Ushbu  vitaminlar  ko’plab  fermentlar  tarkibiga  kirib  organizmda 
kechayotgan almashinuv jarayonlarida qatnashib uni boshqaradi. 
Bu  majmuadagi  vitaminlardan  hayvonlar  uchun  eng  zarurlari 
kobalamin,  tiamin  (V
1
),  riboflavin,  pantoten  kislotasi  (V
3
),  nikotin 
kislotasi, xolinlar hisoblanadi.  
Oziqalarning tarkibi va to’yimligiga quyidagi omillar ta’sir qiladi: 
1.
 
Iqlim sharoiti. 
2.
 
Tuproq. 
3.
 
O’simlikning yetilish bosqichi (vegetasiya fazasi). 
4.
 
O’g’itlar. 
5.
 
O’simliklarning turi va navi. 
6.
 
Agrotexnika. 
7.
 
Tayyorlash usullari. 
8.
 
Oziqalarni saqlash. 
Oziqalarning  hazmlanishi  muhim  ahamiyat  kasb  etadi  va  quyidagi 
formula asosida topiladi:  
 
 

---

100
