J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari



Download 11,55 Mb.
Pdf ko'rish
bet60/170
Sana28.04.2023
Hajmi11,55 Mb.
#932991
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   ...   170
Bog'liq
Xalqaro Moliya munjsabatlari. Ataniyazov J.X

tasn if etadilar. X a lq a ro k o rporatsiyalar bu xorijiy ak tiv larg a ega 
b o i g a n m illiy m o n o p o liya lar b o iib , u la rn in g m ahsulot ishlab 
ch iq a rish i va savdo faoliyati bir m a m la k a t d a n ta sh q a rid a a m a lg a
o sh irila d i.
A m e r ik a q o 'sh m a sh tatlarid a ko rp o ratsiyalar sifatida a k s iy a ­
d o rlik ja m iy a t la r i t a ’rifla n a d i. Jah o n iqtisodiyotidagi yetak ch i 
tr a n s m illiy k o rp o ratsiy alarn in g a k sa riya ti AQ SH k o m p a n iy a la - 
r in in g ekspansiyasi tufayli y u z a g a ke lg an lig i bois m a z k u r a t a m a
keng m iq yo sd a ta rqa lgan d ir.
187


T ra n sm illiy k o rp o ratsiyalarn in g huquqiy tu z ilm a s i sho‘ba 
ko rnpaniyalar va filia lla rn i ta sh k il etish orqali turli m a m la k a t- 
larda a m a lg a o s h irila d igan ish faolligini talab qiladi. Ushbu kom- 
p a n iy a la r nisbatan mustaqil ishlab ch iqarish va ta yyo r m ahsulot- 
Jarni sotish, ilm iy-tadqiqo t ish la n m a la ri va boshqa x izm atlarg a 
egadirlar. U m u m a n o lganda, ular yagona y ir ik ishlab chiqarish 
m ajm u in i ta sh k il etgan holda ak sio nerlik k a p italiga faqat t a ’sischi 
davlat v a k illa ri e g a liк q ilishadi. Ayni vaqtda filial va sho‘ba korn­
p a n iy a la r la sh k il etilgan rnam lakat kapitali u stu n lig id a aralash 
korxonalav b o i i s h i ham m u m k in .
Ko‘p rnillatli korporatsiyalar — ishlab chiqarish va ilm iy -te x n ik
asosda bir qator d av latla rn in g m illiy k o m p an iy alari birlashishi- 
dan yu z ag a kelgan xalqaro korporatsiyalardir. M a z k u r korporatsi- 
yaga misol sifalida 1907-yildan o‘z faoliyatini boshlagan A n g liy a - 
G ollandiya konserni hisoblangan «R oyal Datch Shell»ni keltirish 
m u m k in . M az k u r k o m p an iy an in g kapitali 60:40 nisbatda taqsim - 
langan. Ko‘p m illatli korporatsiyaga misol bo'lib, Yevropada bir- 
m uncha taniqli b o lg a n m a sh in a so z lik , elektrotexnika injeneriyasi 
sohasiga ixtisoslashgan S h veysariya-Shvetsiya ko m paniyasi A B B
(Asea Brown Bovery)ni keltirish m u m kin .
X alqaro huquqiy n o rm a lar nuqtayi n aza rid an ko‘p m illa tli 
k o rp o ratsiyalarn in g o‘ziga xos belgilari q u y id a g ilard an iborat:
— ko‘p rnillatli aksiyadorlik k a p ita lin in g m avjudligi;
— koLp m illa tli boshqaruv m a rk a z in in g m avjudligi;
— xorijiy filia lla r m a ’m u riya tin i m a h a lliy sharo itlarn i biladi- 
gan k ad rlar bilan toMdirish.
Oxirgisi, ko‘p gin a tra n sm illiy korporatsiyalarga xos b o ig a n
xnsusiyat hisoblanadi.
X alqaro korporatsiyalar yu z ag a kelishidan buyon bir qancha 
bo sq ich larn i boshdan kech irishgan. Z am onaviy xalqaro ko rpo­
ratsiy alarn in g birin chi avlodi, u m u m iy tarzda xornashyo tra n s­
m illiy korporatsiyaJari sifatida namoyon bo‘ lgan. B irinchi jah o n
u ru sh i va u ru sh d a n k eyin gi davrda T M K la r q u ro l-yaro g ‘ ishlab 
ch iq arish ga ixtisoslashgan holda o'/ (a o liya tlan n i rivojlantirishdi.
188


Ushbu bosqichda T M K la r n in g riv ojlanishi ja h o n iqtisodiyotiga va 
ja h o n xo‘j a l i k alo q a larig a u n c h a ü k a h a m iy a tli t a ’sir ko‘rsatm adi. 
X X a s rn in g 4 0 -y illa r i boshlarida x a lq aro m o n o p o liya larn in g
u m u m iy soni 300 ta d an oshm asdi.
X alq aro ko rporatsiyalar y u z aga kelgan d av rd an boshlab asta- 
s e k in lik b ila n o‘z fa o liy a tla rin in g istiqboldagi strategiyasin i ish- 
lab ch iqishdi. U la r n in g asosiy b e lg ila rig a q u y id a g ila rn i kiritish 
m u m k in :
1) o‘z in in g
ishlab 
ch iq a rish in i 
xorijiy 
xom ashyo 
bilan 
t a ’m in la sh ;
2) f ilia lla r i ta r m o g ‘i orqali xorijiy bozorlardagi o 'rn in i mus- 
t a h k a m la s h ;
3) asosiy m a m la k a td a g ig a q ara g a n d a ishlab chiqarish xara- 
ja t la r i past m a m la k a tla rd a ishlab c h iq a ris h n i jo y la s h tiris h ;
4) ta b aq ala sh tirilg an ishlab ch iq arish -s a v d o -m o liy a faoliyatiga 
y o ‘n a ltir ilg a n lik .
5 0 - y illa r n in g boshlarida xalqaro k o rp o ratsiyalar jah o n bo- 
zo rlarin i egallash bo‘yicha faol h a r a k a tla r in i boshladilar. Bunga 
x a lq aro iqtisodiy a lo q a la rn in g e r k in la s h tirilis h i, jah o n m aydonida 
ko'plab m ustaqil d av latla rn in g paydo b o l i s h i , ja h o n iste’mol ta- 
la b in in g o'sishi va boshqa shu kabi o m illa r im kon yaratd i. X a lq a ­
ro ko rp o ratsiy alarn in g m iqdori bo‘y ic h a h a m , fao liy atin in g hajmi 
va ko‘l a m i b o 'yich a ham ja d a l riv ojlanishi u la rn in g jah o n iqti- 
sod iyo tid a m u h im o ‘rin ega lla sh ig a sabab b o ‘ldi.
M i l l i y k o m p a n iy a ia rn in g xalqaro k o m p a n iy a g a ay lan ish i bir 
qator bosqichlarda sodir bo‘ladi.
B irin c h i bosqichda xorijiy xo‘j a l i k faoliyati a m a ld a butun 
k o m p a n iy a holatiga kam t a ’sir ko‘rsatadi. U faqat xorijiy iqtisodiy 
fao liyatn i eksport sh ak lid a rivojlan tirish dan bosh lan adi. Ushbu 
b o sq ich d a k o m p an iy a y u r id ik jih a t d a n bitta davlatga tegishli 
bo‘ladi.
Ik k in c h i bosqichda xorijiy xo‘j a l i k faoliyati nisbiy m ustaqil- 
lik k a eg a bo‘ldi. K o m p an iy an m g xo rijd agi faoliyati ko m paniya 
f a o liy a tin in g boshqa b archa to m o n lari b ila n o ‘zaro b og‘iiq lik n in g
189


m urak kab tiz im ig a kirad i. X alqaro faoliyat m ark azi eksportdan 
xorijiy ishlab ch iq arish ga o ‘ tadi. Xorijiy faoliyatni ichki bozordagi 
faoliyatdan ajralishi sodir bo‘ladi. Bu esa, k o m p a n iy a n in g tash- 
k iliy tu z ilm asig a ta ’sirni y u z a g a keltiradi. K o m p aniya xalqaro 
xususiyatga ega bo‘ladi. U ch in ch i bosqichda ko m paniya xorijiy 
faoliyat ni ng roli oshadi. Ichki bozor ustuvorligi yo'qolgan holda 
bir qator tashqi bozorlarda faoliyat s h ak llan ad i. A ynan m a z k u r 
bosqichda ko m paniya yuqorida qayd etilgan belgilar bilan haqi- 
qatda xalqaro ko m p an iya bo‘ladi.
Qayd etilgan uchta bosqich barcha m a m la k a tla rd a biznesni 
b ay n a lm in a lla s h u v jara y o n lari uchun ta allu q li hisoblanadi.
M a m la k a tla r iqtisodiyotiga kapital kiritish iga muvofiq xalqaro 
ko rporatsiyalar bir nechta shak lda nam oyon bo‘ladi:
— xorijiy korxona s h ak lid a, bunda ushbu norezident korxona 
jam i k a p ita ln in g 50 foizidan kam bo‘lgan qism iga e g a lik qiladi;
— sho‘ba korxona, norezident ko rxonaning ulushi u m u m iy
k a p ita ln in g 50 foizidan oshishi m u m k in ;
— xorijiy bo‘lin m a la r sh ak lid a, bunda korxona to‘liq TTX1 h i- 
sobidan tashk il etilishi m u m kin .
Xalqaro ko rp o ratsiyalarn in g la s h k iliy qobig‘i, u la rn in g m illiy
negizi va ko‘p m iqdordagi sho‘ba va boshqa ta sh k ilo tla ri bilan 
b irga lik d a ilm iy -te x n ik a taraqqiyoti ja d a l rivojlanishining zarno- 
naviy xalqaro m eh nat taqsimoti uchun muvofiq shakl sifatida 
n am o yon bo‘ldi.
Yetakchi xalqaro korporatsiyalar jah o n m iqyosida kapital va 
m eh nat ku c h larin i um u m lash tirib , ishlab chiqarish xa rajatlarin i 
o p tim allash tirgan va raqob atbardoshlikni oshirgan holda xalqaro 
ishlab c h iq arish n i tashk il etadi. N atijada ular o‘z la rin in g global 
ko rporatsiyalar s h ak lid agi yangi darajasiga ay lan ish ad i.
Global ko rporatsiyalar o ‘zida y ir ik m o liya-san o at, ilm iy -te x n i- 
kaviy va savdo b irla sh m a larn i ifodalaydi. Global korporatsiyalar 
zam o n aviy ja h o n m oliya k ap ita lin in g butun qudratin i ja m la y d i. 
X alqaro ishlab c h iq a rish n in g y ir ik s a lm o g 'i, shu ju m la d a n , asosiy 
ilrn iy sig‘im li qism i, global ko rporatsiyalar to m o n id an nazorat
190


q ilin a d i. G loballashuvda n isb atan y u q o ri d a ra ja d a kim yo, elek- 
tro texn ika, neft sanoati, av to m o b ilso z lik va b an k ta rm o qlari faol 
ishtirok etm oqda.
M a z k u r bo sqich n in g x a ra k te rli xususiyati b o iib nafaqat 
x o 'jalik y u ritis h n in g b a y n a lm in a lla s h u v i b alk i, m u lk c h ilik n in g
b a y n a lm in a lla s h u v i h am h iso b la n ad i. B ir vaqtning o‘zida u c h in - 
chi jih a t n in g , y a ’ni b o sh q arish n in g b a y n a lm in a lla s h u v i h am y u ­
zaga keladi.
X alqaro ko rporatsiyalar faoliyati orqali iqtisodiyotda q u yid a gi 
im k o n iy a tla r y a ratilad i:
— ishlab c h iq a rish n in g y i r ik h ajm i va ko‘lam i hisobiga m a h - 
sulot b irlig ig a to‘g ‘ri k elad igan x a ra ja tla rn i k a m ay tirish ;
— ishlab c h iq a ris h n in g s a m a ra li ta sh k il etilishi hisobiga 
m eh n at taqsim oti va ixtisoslashuvn i y a n a d a ch uqurlashtirish ;
— tashqi m uhit o 'z g a rish la rig a tezda m oslashish;
— xorijiy bo‘lin m a la r o rqali u la r jo y la s h g a n m a m la k a tla rd a g i 
bozorlar h o la tin in g va m ah s u lo tla rg a b o ‘lgan talab d ara jas in in g
o ‘z garish iga tegishli m a iu m o t l a r n i to‘plash h am d a ta h lil etib 
borish;
— ja h o n bozoridagi ta la b n in g o ‘zgarish iga muvofiq strategik 
lo y ih a la rn i a m a lg a oshirish.
A g a r ko m paniya .jahon b o zo rlarid a faoliyat y u ritish n in g q u ­
y id a g i ta la b la rin i kompleks ta rzd a hisobga olsa, xalqaro k o rp o ­
ra tsiy a la rn in g strategiyasi global b o i i b hisoblanadi:
— raqobat va bozo rlarn in g u m u m jah o n holatini d o im iy m u h o - 
k a m a qilish;
— o 'z in in g raq o b atc h ilarin i va global raqobat ku ra sh id a fao li­
yat yu ritish u su lla rin i y a x sh i b ilis h i;
— o‘z faoliyatini u m u m jah o n yoki y i r ik m in ta q av iy k o la m d a
a m a lg a oshirishi;
— o‘z foydasining m a ’lum q ism in i ilm iv tadqiqot ish lariga 
yo‘naltirishi va yuqori texnologiyali ta rm o q lard a faoliyat ko'rsatishi;
— tez m oslashuvchan axborot, ishlab ch iqarish, m o liyaviy 
texn o lo giyalar yo rd am id a o ‘z fao liy atin i m uvofiqlashtirishi;
191


— o ‘z in in g korxoiia va ishlab ch iqarish filia lla r in i yago n a 
xalqaro boshqaruv tarm o g‘iga birlashtirish va boshqa tra n sm illiy
ko rporatsiyalar bilan o‘zaro ya q in alo qa lar o'rnatishi.
Hozirgi davrda xalqaro ko rporatsiyalar faoliyati rivojlanishiga 
xos bo‘lgan asosiy xususiyatlar q u y id a g ila rd a n iborat:
— ja h o n bozoridagi la la b n in g o‘zgarishiga tezda m oslashishi;
— u m u m jah o n global strategiyasi doirasida faoliyat ko‘rsatib 
ja h o n bozorining barcha lark ib iy q ism lariga ta ’sir o‘tkazish im - 
koniga egaligi;
— ishlab ch iq aris h n in g global o m illa rid a n keng tarzda foy- 
d ala n is h i;
— xalqaro ko rporatsiyalar deyarli d unyo ning b arch a m a m - 
lak atlarid a xalqaro ishlab ch iq a ris h n in g global t iz im in i y a rata 
ol ishganligi.
Z am o n aviy tra n sm illiy ko rporatsiyalarn ing faoliyat yuritish 
m ex a n iz m id a b an k va m oliya institutlari ju d a m u h im rol o‘yn aydi. 
Jah on iq tisodiyotining globallashuvi va b ay n alm in allas h u v i j a r a -
yo nlari, m oliya sohasidagi kuchli raqobatlashuv kurashi tra n s ­
m illiy b a n k la rn in g sh a k lla n is h ig a va fao liyatin in g kengayishiga 
imkon yaratdi.
T ra n sm illiy b a n k la rn in g xususiyati, b irin ch id a n , o‘z la rin in g
rnilliy bozorlarida yctakchi rol o‘ynovchi y irik b a n k la rn in g faoli­
yati bilan b e lgilanadi. Ik k in c h id an , u la rn in g faoliyatida x a lq a ­
ro o p e ratsiya larn in g ulushi yuqori bo'ladi. Sh un in gdek , ular 
tom onidan xalqaro o p eratsiyalarn i a m a lg a oshirish xorijdagi 
b o 'lim la r in in g bir-biri bilan o‘zaro alo qador t a r m o g i orqali sodir 
bo‘ladi. U ch in ch id an , tra n sm illiy b a n k la r turli x ild a gi x iz m atlar- 
ni ko‘rsatish qobiliyatiga va y ir ik m oliyaviy k a p italga ega bo‘lgan 
m oliyaviy institut hisoblandi.

Download 11,55 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   56   57   58   59   60   61   62   63   ...   170




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish