J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

7.3. Valuta riskini boshqarish usullari va ularning mohiyati
Valuta risklarini sam arali boshqarish xalqaro moliya m unosabat- 
lari ishtirokchilari faoliyatida dolzarb m asalalardan biri bo‘lib hisob- 
lanadi. Jahondagi yirik korporatsiyalar faoliyatida yuzaga keladigan 
moliyaviy risklarning barcha turlarini o ‘rganib borish ham da ularni 
oldini olishga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqishda alohida risk- 
lar b o ‘yicha menejerlik faoliyati yo‘lga qo‘yilgan. Risklar bo‘yicha 
m encjer moliyaviy risklarni oldini olish yuzasidan ishlab chiqilgan 
chora-tadbirlarni faoliyatning turli sohalari bo‘yicha m as’ul bo‘lgan 
boshqa mutaxassislarga taqdim etib boradi. Shuningdek, risklar 
bo'yicha m enejer risklar darajasini aniqlash, ularni m aksim al da- 
rajada kam aytirish va sug‘urtalash m asalalari bilan shug‘ullanadi.
Z am onaviy ja h o n xo‘jaligidagi m un o sabatlar bozor ishtirokchi- 
laridan k o ny u n ktu ra o'zgarishiga tezda m oslashishni, moliyaviy 
n atijalarni uzoq m uddatga bash oratlash n i, sam arali strategiya 
ishlab chiqish va uni am alga oshirish n i h am da b arqaror faoliyat 
y u ritish n i talab etadi.
V aluta kurslari o ‘zgarishlarini an iqroq prognozlashtirish, valu­
ta risk larini sug‘urtalash (xedjirlash)dan foydalanish zarurdir.
V aluta riski sug‘urtasi deganda, uni b a rta ra f etish bilan bog‘liq 
ch o ralar tu shu nilad i. Bunday choralarga, tashqi iqtisodiy ope- 
ratsiyalar natijalarini, xorijiy valutalar k u rsin in g o ‘zgarishiga 
bog‘liqligini yo‘qotishga qaratilgan ch o ralar kiradi.
B ir q ator firm alar, valuta m uvozanatsizligini zam onaviy 
xalqaro savdo m uam m olaridan biri deb hisoblab, hech qachon
177

---

valuta risklarini sug‘u rta qilmaydilar. O qibatda, bunday firm alar 
kalia zararlar ko‘rgani holda ularning soni hozirgi kunda ancha 
karnaygan.
Boshqa korxonalar esa, valuta kurslari prognoziarini hisobga 
olniay, barcha ochiq pozitsiyalarini qoplaydilar. Bunday siyosat 
albatla yaxshi oqibatlarga olib kelmaydi.
Valuta chayqovi bo'yicha real zararlarning paydo b o iish i, 
tashqi iqtisodiy m unosabatlar ishtirokchisining har bir valuta 
operatsiyasiga balansning boshqa tarafid a operatsiyalarning qara- 
m a-qarshi lurishi bilan izohlanadi. M asalan, eksport sh artn o m a- 
laridan va berilgan kreditlardan keladigan tu sh u m lar hajm ining 
rejalashtirilgan natijalarga nisbatan kam ayishi, olingan sum m a 
joriy xarajatlarni yoki jalb qilingan ban k mablagMari qiym atini 
qoplam asligiga olib kelishi m um kin.
Valuta risk in in g su g iirta si va sug‘u rtasiz shakli bilan b o ia d ig a n
iqtisodiy operatsiyalarning sarnaradorligi operatsiyalarni am alga 
oshirish davrida valuta k u rslarining o ‘zgarishiga bog‘liq.
S hartnom a ishtirokchisi boshqaruv qaro rin in g sarnaradorligi
• valuta riskini sug‘u rta qilish yoki sug 'urta qilm aslik — sh art- 
nom a tuzilishi va uning ijro etilishi davri orasida valuta kurs- 
larini istiqbol h arak atlarin ing u tom ondan oldindan to ‘g ‘ri ba- 
holanishiga bog‘liq. D em ak, valuta kurslari o ‘zgarishini bashorat 
qilish, valuta riskini sug‘u rta qilish va valuta chayqovi orasidagi 
ta n lovning zaruriy shartidir.
Valuta kurslarini bashorat qilish deganda, m axsus ilm iy tad - 
qiqot uslublari yordam ida k urslarning kelgusidagi o'zgarishi haqi- 
da axborot olish tushuniladi.
A m aliyotga valutalarning erkin suzadigan kurslari tizim in in g
kirib kelishi bilan u larn in g tebranishi m asshtabli, oldindan bilib 
b o im ay d ig an va m un tazam ravishda tebranadigan bo ‘ldi. Bu esa, 
o ‘z navbatida valuta riskining yanada kuchayishiga olib keïdi.
P rognozlar kelgusida ochiq valuta pozitsiyasining o‘zgarish 
d iapazon in i aniqlash m aqsadida ishlatiladi. M in im u m va m aksi- 
m um ko‘rsatkichlari sug‘urtalash xarajatlari bilan taqqoslanadigan
178

---

ehtim olli valuta yo‘qo tish larn i hisoblash uchun ishlatiladi (to la
sug‘u rta qilish, sug‘u rta qilishdan bosh tortish, qism an sug‘urta 
qilish). A gar potensial valuta yo‘qotish larn ing m iqdori qoplanish 
b o ‘yicha xarajatlar sum m asid an katta b o ‘lsa, to ‘la ochiq valuta 
pozitsiyasini yoki u n in g b ir qism ini sug‘u rtalash tavsiya etiladi. 
Q oplanish qiym ati daro m ad larg a yoki zararlarga ku rsn in g ta ’sir 
ehtim olidan yuqori b o ‘lsa, firm a sug‘u rta qilm asligi kerak.
Ba’zi m am lak atlard a b an k larn in g u zu n va qisqa valuta pozit- 
siyalarining m iqdori valuta qonunchiligi bilan tartib g a solinadi.
Valuta riskini bosh qarish d a asosiy e’tibor valuta k u rsin in g
o ‘zgarishi tufayli yuzaga keladigan yo‘q o tishlarni oldini olishga 
qaratiladi va tijorat b an klari, m ultim illiy korxonalar va boshqa 
xo‘jalik subyektlari m uddatli valuta bozori b itim larin i tuzish 
orqali valuta riskidan pul m ablag‘larini him oya qiladilar. Bunda 
valuta k u rsining tran zaksio n, iqtisodiy va translyatsion kabi tur- 
lari ajratib ko‘rsatiladi.
V a l u t a r i s k l a r i n i b o s l i q a r i s h u su l l n r i
• F y u c h c r s k o n t r a k t i o r q a l i
x e d j ir la s h
• F o r v a r d
k o n t r a k t l a r i
o r q a l i x e d j i r l a s h
• P u l 
b o z o r i d a
i s h t i r o k
d i s h o r q a l i x e d j ir la s h
• V a l u t a o p s i o n l a r i
o r q a l i
x e d j ir la s h
• Q i s q a
m u d d a t
ic h i d a
b o s l i q a r i s h , y a ' n i
k o r x o n a
d a r o m a d
va 
x a r a j a t l a r i n i
t u r l i
va lu ta la rga 
n i s h a t a n
s e z u v c h a n l i k
d a r a j a s i n i
a n i q l a s h
• R e s t r u k t u r i z a t s i y a l a s h
• F o r v a r d
y o k i 
f y u c h c r s
k o n t r a k t l a r i
o r q a l i
x c d j ir -
la sh
• V a lu t a k u r s l a r i oV .g ar is h -
la r i n i f i r m a n i n g va lp i t u -
s h u m i g a t a ' s i r i n i a n i q l a s h
L i d i n g va le g g in g
K r o s s xe d jirla sh
V a l u t a d iv e r si f i k a t si y a s i