J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

7.2. Valuta riskining yuzaga kelish sabablari
Valuta kurslarining m uvozanatsizligi xalqaro m ehnat taqsi- 
m otiga, xalqaro savdo balansiga va hajm iga salbiy ta ’sir etadi, 
shuningdek, fovarlar va 
x iz m a tla r
ekvivalent alm ashuvini qiyin- 
iashti rad i.
Valuta kurslarining m uvozanatsizligi im port va eksport qiluv- 
chilarni o ‘zlarining xorijdan sotib olish va xorijga sotish ope- 
ratsiyalarini qisqartirishga m ajbur qiladi. C hunki im port va 
eksport qiluvchilar valutalarning qisqa m uddatli davriy oraliqdagi 
o ‘zgarishini oldindan bila olm aydilar. Shuning uchun im port q i­
luvchi m a’lum bir tovarni o ‘zini valuta xavf-xatariga qo‘yib, chet 
davlatdan sotib olganidan ko‘ra, o ‘z m am lakatida ishlab chiqa- 
rilayotgan o 'rin bo sar tovarni sotib olgani afzalroqdir.
To‘lovi kelgusida am alga oshishi ko‘zda tutilgan, shartnom a 
tuzilish paytida m a’lum bir su m m ada qayd etilgan har qanday 
kredit operatsiyasi, shartno m a valutasi ishtirokchi uchun xori- 
jiy boMgan tarafnin g valuta xavf-xatariga chalinadi. K reditor, 
o ‘zining xorijlik kontragentlariga kreditni bergan holda, qiym at- 
ni ekvivalent m iqdorda ololm aslik xavf-xatariga uchraydi. Q arz 
oluvchi ham , agarda to'lov paytida qarz valutasining kursi sh a rt­
nom a tuzilgan sanaga nisbatan ko‘tarilsa, zarar ko‘rishi m um kin.
E ksport va im p ort qiluvchilar, valuta riski bilan, tashqi savdo 
operatsiyalarini am alga o shirganda to ‘qnashadilar. Eksport qiluv-
172

---

chi, agarda u tovarlarni to ‘lovi kech ik tirilg an holda sotgan b o ‘lsa 
va baho valutasi sifatida im po rt qiluvchi valutasi yoki uchinchi 
davlat valutasi olingan b o ‘lsa, valuta riskiga d u cho r b o ‘ladi. A gar­
da, baho valutasining kursi eksport qiluvchi m illiy valutasiga nis- 
b atan pasaysa, u n d a eksport qiluvchi zarar ko'rishi m um kin.
Shunday qilib, eksport qiluvchi uchun valuta riski b o £lib, shart- 
n o m an in g tu zilish id an to ijro etilgunga q ad ar davr ichida, baho 
valutasi ku rsining m illiy valutaga nisb atan pasayishi hisoblanadi. 
D em ak , valuta riski b archa tashqi iqtisodiy aloqalar bilan bog‘liq 
sh artn o m alarga t a ’sir etadi.
Im p o rt qiluvchi uchun valuta risklari quyidagi holatlarda vu- 
ju d g a keladi: agarda, tovarlar, bahosi chet el valutasida q a t’iy bel- 
gilanib sotib olinayotgan b o ‘lsa. Blinda, agar chet el valutasining 
kursi im p o rt qiluvchi valutasiga nisbatan k o'tarilsa, unda im port 
qiluvchi tom o n id an sotib olingan tovarlar uchun haq to ‘lashda, 
m illiy valutada ko‘proq xarajat qilinishiga to ‘g‘ri keladi.
M a ’lum ki, hech bir xalqaro savdo shartn o m asi bir kun ichida 
tuzilib, u b o ‘yicha to ‘lov ham bir kun ichida am alga oshm aydi. 
Shunga ko‘ra, albatta, valuta riski sh artn o m a m uddatiga to ‘g‘ri 
p roporsional ravishda ortib boradi.
B izning fikrim izcha, sh artn o m an in g im zo lanish paytigacha 
(sh artn o m an i tayyorlash davrida) xorijiy valuta k u rsin in g o'zgarish 
riski valuta riskiga kirm aydi, u ko‘p roq baho xavf-xatariga yoki 
valuta kursi o ‘zgarishi bilan bog‘liq raq o b atd o sh lik n in g yom on- 
lash ish xavf-xatariga kiradi. Bunday risk sh artn o m an in g tuzi- 
lish davrida, m u h ok am alar paytida hal etilishi m um kin. Xusu- 
san, m u zokaralar davrida valuta kursini to 'satd a n o ‘zgarib ketishi 
natijasida sh artn om a ishtirokchisi (bunday o ‘zgarish zararlarini 
qism an yoki to ‘la aoplash m aqsadida) shartn o m ad ag i dastlabki 
b ah o n ing birm un ch a o ‘zgartirilishini talab qilishi m u m k in yoki 
bu sh artn o m ad an boshqa kontragent foydasiga butunlay voz ke- 
ch ish i m um kin.
S h artn o m a tuzilib, im zolan g an id an so‘ng, yuqorida bayon 
etilg an o ‘zgartirishlarni sh artn om a shartlariga kiritib b o ‘lm aydi
173

---

(agarda sh artno m a shartlarida bu xususida valuta shartlari (ogo- 
vorka) mavjud b o ‘lmasa).
F ikrirnizcha, baho o'zgarishi bilan bog‘liq riskka, valuta sh art- 
nom asining inflyatsion qadrsizlanish riski, ya’ni tovar baholari- 
ning o'sishi shaklida ifodalangan valuta qiym atlarining tovar 
baholariga nisbatan o ‘zgarish riski kiradi. Ba’zi tadqiqotchilar 
to m onidan ular valuta riskining am al qilish shakllariga kiritilgan.
Valuta riski bunday tu rin in g zam inida, valuta riski paydo 
boMishi bilan bevosita aloqada b o ‘lm agan, am m o unga bilvosita 
valuta kursi orqali ta ’sir etadigan, valutalarni tovarlarga nisbatan 
qadrsizlanishining um um iy tendensiyasi yotadi.
IJzoq m uddatli davrda tashqi iqtisodiy m unosabatlar sam a- 
radorligi uchun, kurslar o ‘zgarishi oqibatidagi yo'qotishlarga qa- 
raganda, inflyatsion om il nisbatan chuqurroq salbiy oqibatlarni 
keltirib chiqaradi.
K urslar harakatidagi va valutalarni sotib olish qobiliyatidagi 
farqlar, tashqi iqtisodiy sh artn o m alar ishtirokchisi bo ‘lgan har 
birining yo‘qotishlar va daro m ad lar balansining nafaqat valu­
ta kursini i.jobiy voki salbiy harakatiga, balki valutalar kurslari 
o'zgarishining oV.aro nisbati va birgalikdagi harakatiga bog‘liq. 
M asalan, agarda valutalarning tashqi qadrsizlanishi (valuta kur- 
sining pasayishi) uni ichki bozordagi qadrsizlanishidan o ‘sib ket- 
sa, unda xorijlik im port qiluvchilar qo'shim cha foyda olish im- 
koniyatiga ega boMadilar. C hunki ular o ‘z valutasida xarajatlarni 
o sh irm asdan turib, qadrsizlanib borayotgan m am lakatning valu- 
tasiga ko'proq tovarlar sotib olish im koniyatiga ega bo‘ladilar.
Y uqorida bayon etilgan fikrlar, barcha xo‘jalik sh artnom ala- 
rining sam aradorligiga ta ’sir etgan holda, valuta riskini tashqi 
iqtisodiy sh artn o m alar sam aradorligini ko'rsatuvchi aham iyatli, 
am m o yagona om il em asligini ko‘rsatadi.
Valuta riskining alohida holati sifatida, valuta m ablag‘larini 
joylashtirish paytida vujudga keladigan valuta avuarlarining 
(Avuarlar — m ijozning bankdagi turli aktivlari, m ol-m ulki, pul 
m ablag‘lari. K o‘pincha b ank ning xorijda joylashgan boshqa
174

---

b an k n in g hisobvaraqlarida b o ‘lgan chet el valutasidagi pul resurs- 
lariga, qim m atli qog‘ozlari va oltinga nisbatan qo‘llaniladi. Biror- 
bir m am lakatga tegishli bo‘lgan bunday m ablag‘larning jam i lining 
chet el avuarlarini tashkil etadi.) qadrsizlanish riskini ko‘rib chi- 
qish m aqsadga muvofiqdir. Bunday risk tu ri bo‘yicha valuta zarar- 
larini b an k lar singari, m ijozlar va davlat h am ko‘rishi m um kin. Bu 
holda vujudga keladigan valuta riski m a zm u n jih atid an har qanday 
savdo-kredit operatsiyasidagi valuta riski singari bo‘ladi, chunki 
valuta m ablag‘larini joylashtirish bilan bog‘liq operatsiyalar kredit 
xarakteriga ega. Bu holda valuta riskini hisobga olish xususiyatlari 
va u ni sug‘urtalash uslublari (valuta m ablag‘larini joylashtirishda) 
riskni valuta riskining alohida turiga ajratishga asos boMadi.
E ksport qiluvchi (kreditor), agarda sh artn o m an in g tuzilishi va 
u b o ‘yicha to ‘lovning am alga oshirilishi davri ichida baho valu- 
tasin in g kursi uning m illiy valutasiga nisbatan pasavsa, zarar 
ko‘radi. Im po rt qiluvchi (debitor) uchun esa zararlar, kursning 
yuqoridagiga n isbatan qaram a-q arsh i harakati natijasida paydo 
b o ‘ladi.
V aluta riski xalqaro savdo va kredit m unosabatlarini qiyin- 
lashtirib yuboradi, oqibatda m azk u r m u n osabatlar ishtirokchi- 
lari valuta xavf-xatarlarini o ‘rganish orqali u larn i b a rta ra f etish 
yo‘llarin i qidira boshlaydilar.
Tashqi iqtisodiy shartnom a ishtirokchilari uchun valuta riski 
paydo b o 'lish in in g quyidagi sh artlarin i ajratib ko‘rsatish m um kin:
— ochiq valuta pozitsiyasining m avjudligi;
— sh artn om a valutasi sifatida xorijiy valutadan foydalanish;
— sh artn o m an in g tuzilishi va u b o ‘yicha hisob-kitob orasida 
vaqt uzilish davrining mavjudligi.
Valuta pozitsiyasi — dilernin g talab va m ajburiyatlari nisbati. 
U ikki qism dan iborat, ya’ni «uzun» va «qisqa» pozitsiyadan.
«Uzun» pozitsiyada dilerning talablari aks etadi. Talablar esa, 
drier to m o n id an valuta sotib olin g an d a hosil b o ‘ladi.
«Qisqa» pozitsiyada dilern in g m ajburiyatlari aks etadi. M aj- 
buriyatlar esa, diler tom on id an valuta sotilganda hosil bo‘ladi.
175

---

A garda dilerning talablari m ajburiyatlaridan ko‘p b o is a , unda 
valuta pozitsiyasi «uzun» pozitsiya bo'yicha ochiq hisoblanadi. 
A garda dilerning m ajburiyatlari talablaridan ko‘p b o ‘lsa, unda 
valuta pozitsiyasi «qisqa» pozitsiya b o ‘yicha ochiq hisoblanadi. 
D ilerning talab va m ajburiyatlari o ‘zaro teng bo‘lsa, unda valuta 
pozitsiyasi yopiq hisoblanadi.
Valuta kurslari m uvozanatsizligi qanclialik yuqori b o ‘lsa, valu­
ta riski shunchalik yuqori bo‘ladi. H ozirgacha, biz valuta riski 
tu sh u n chasin i faqat bir operatsiyaga nisbatan ko‘rib chiqqan edik. 
A garda tashqi iqtisodiy aloqalar ishtirokchilari b o lm is h taraflar 
xorijiy valutada ifodalangan m ajburiyatlar va talablarga ega bo‘lib, 
ko‘p turdagi operatsiyalarni am alga oshirsa, un d a ular barcha 
operatsiyalar bo'yicha em as, balki faqat ochiq valuta pozitsiyasi 
bo‘yicha valuta xatariga uchraydilar.
Ochiq valuta pozitsiyasi valuta riski bilan bog‘liq b o ‘lib, 
b ank larn i (firm alarni) qo‘shim cha darom ad olish yoki ortiqcha 
xarajat (hatto bankrotlikka) qilishga olib keladi. Shu sababli, 
ko‘pgina m am lak atlarda davlat moliya organlari ochiq valuta 
pozitsivalari m iqdorlarini chegaralaydilar.
O datda, valuta riski m uam m osini hal etish bilan bogMiq fir- 
m aning faoliyati ochiq valuta pozitsiyasi m iqdori, ya’ni valuta 
xatariga to rtiladigan xorijiy val ut ad agi sum m alarn i aniqlashdan 
boshlanadi. Bu yerda shuni hisobga olish kerakki, xorijiy valuta 
sotib oling and a valuta pozitsiyasining uzun pozitsiyasi ko‘payadi 
yoki shu valutadagi qisqa valuta pozitsiyasi kam ayadi (talablar 
oshadi yoki m ajburiyatlarning bir qismi bajariladi), xorijiy valuta 
sotilganda esa bu nin g teskarisi b o ‘ladi, ya’ni qisqa valuta pozitsi­
yasi ko‘payadi yoki uzun pozitsiya kamayadi.
O chiq valuta pozitsiyasi yuqori darajadagi valuta riski m an- 
baidir. Valuta yo‘qotishlarni m anbai b o lg a n , ochiq valuta p o - 
zitsiyalarini aniqlanishi bilan, valuta xavf-xatarlarini b a rta ra f 
etish zaru rati tu g ‘iladi.
Shunday qilib, yuqorida ko‘rib chiqilgan valuta riskining pay- 
do bo‘lish sharoitlariga (shartnom alarda xorijiy valutaning ishla-
176

---

tilish i, sh artn o m a tuzilish i va ijro etilishi orasida vaqt uzilishi- 
ning m avjudligi) yana b ir sharoitni, y a’ni o ch iq valuta pozitsiyasi 
m avjudligini qo‘shsa b o ‘ladi.
Y uqorida ko‘rib chiqilgan valuta xavf-xatarlarining paydo 
bo4ish sharoitlari, b irinchi navbatda, tashqi savdo va kredit shart- 
n o m alari bilan bog‘liq aniq operatsiyalarga aloqadordir. U lar esa, 
o ‘z navbatida tashqi iqtisodiy aloqalar ishtiro kch ilarin in g valu- 
tad a zara r ko‘rishiga olib kelishi m um kin.