J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

A) -99 mlrd dollar.
B) 224 mlrd dollar.
C) 123 mlrd dollar.
D) -174 mlrd dollar.
270

---

1 1-b ob . Y E Y R O B O Z O R L A R N I N G Y U Z A G A KKL1SI I I
VA U L A R D A G I O P E R A T S IY A L A R
11.1. Yevrobozorlar va ularga xos xususiyatlar.
11.2. Yevrokredit bozori.
11.3. Ycvrovalutadagi qim m atli qog‘ozlar bozori.
11.1. Yevrobozorlar va ularga xos xususiyatlar
Jahon ssuda kapitallar bozori ikkita o ‘zaro bir-biri bilan bog‘liq 
asosiy sektorga ajraladi va lining tarkibida vevrobozor yetakchilik 
qiladi.
Birinchi sektor asosan yirik b ank lar o ‘rtasidagi qisqa m ud- 
datli 1 kundan 1 yilgacha bo'lgan depozit-kredit operatsiyalar- 
ni q am rab olgan jahon pul bozori hisoblanadi. Iqtisodiyot ta- 
rixida pul bozori veksel bozori bilan birgalikda Londonda paydo 
b o ‘lganligiga guvoh b o lis h m um kin. Bugungi kun d a zamonaviy 
pul bozori deganda b an klar to m o n id an birinchi darajali qarzdor- 
larga beriladigan yuqori likvidli blankali, talab qilib olinguncha 
krcditlar bozori tushuniladi.
Jahon ssuda kapitallari bozorining ikkinchi scktori kapital 
bozori hisoblanib, uni ikkita asosiy segmcntga ajratish m um kin. 
Birinchisi an'anaviy o ‘rta va uzoq muddatli xorijiy krcditlar va ik- 
kinchisi 1968-yilda shakllana boshlagan, 1 vildan 15 yilgacha va 
u nd an ortiq muddatlardagi kreditlar bozorini o‘zida mujassam- 
lashtirgan yevrokredit bozori hisoblanadi.
X alqaro ssuda kapitallari bozorida vevrobozor m uhim rol 
o ‘ynaydi. Yevrobozorning rivojlanishi va ja h o n moliyaviy in- 
tegratsiyasi jah o n iqtisodiyoti taraqqiyoti uchun ijobiy t a ’sir 
ko‘rsatuvchi elem entlardan sanaladi. Jahon b o ‘ylab moliyaviy 
resurslarni samarali qayta taqsimlash im konini beradi, tashqi 
to ‘lovlar muvozanati buzilganda yuzaga keluvchi m u am m o larn i 
b a r ta r a f etish yo‘llarini ishlab chiqadi, iqtisodiy agentlarga risklar- 
dan him oyalanish uchun m u h im vositalarni taqd im etadi. U m u- 
m a n olganda, ushbu bozor moliya bozorida raqobatni kuchay-
271

---

tirib, moliya-kredit muassasalarining ko‘rsatadigan xizmatlari 
qiymatini kamaytirishga lurtki beradi.
Yevrobozorning rivojlanishi jahon bo'yicha moliyaviy resurs- 
larga bo‘lgan talab va taklif nisbalini erkin ta ’minlanishiga sharoit 
yaratib beradi. Ushbu bozor korxona va tashkilotlarning moliyaviy 
rcsurslarga boMgan ehtivojini bir mamlakat ichidagi, ya’ni juda kam 
imkoniyalar rnavjud b o lg an va nisbaian qattiq tartibga solinadigan 
kapital bozoridan emas, balki turli qiyinchi!iklar voki turli mu- 
rakkabliklardan ancha xoli hoMgan, erkin bozor iqtisodiyoti tam o- 
yillari arnal qiladigan b o /o r — yevrobozor qondirishi mumkin.
Yevrobozor ~ xalqaro va milliy moliya bozorining bir qis- 
mi b o ‘lib, unda k reel it la r va q a r/la r bo'yicha operatsiyalar yev- 
rovakitalarda amalga oshiriladi. Yevrovahitalar bozori o ‘z ichiga 
banklararo bitimlarni va ban k n in g mijozi b o im a g a n shaxslar 
bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarni ham qam rab oladi. 
Yevrovahitalar bozorining asosiy xususiyati undagi foiz stavkalar 
jahonda yetakehi moliyaviy markazlarning banklararo foiz stavka- 
lari asosida shakllangan b o la d i. Odatda, bu London banklararo 
foiz stavkasi hisoblanadi. 1950-yiliar oxirida yevrovaluta bozori 
shakllana bosh lagan.
Yevrovaluta bu niam lakatdan tashqaridagi kredit muassasa- 
lariga qo‘yilgan va ushbu m am lakatni huquqni va iqtisodiyotni 
tartibga soluvelii organ lari nazoratidan chetda bo‘lgan ixtiyoriy 
shakldagi pul birliklari hisoblanadi. Yevrovalutadagi «Yevro» so‘zi 
jahondagi ixtiyoriy erkin ayirboshlanadigan valutalarga nisbatan 
qo‘llaniladi. Masalan, AQSHda yapon ienasi «Yevroiena» h isob­
lanadi. Yevrovalutada, ya'ni m am lakat ucluin xorijiy valutada 
beriladigan xalqaro bank kreditlarining qariyb 50% dan ortiq 
qismi AQSH dollarida ajratiladi.
Dastlab, yevrodollar deganda A QSHdan tashqarida yevropa 
banklariga chet ellik fuqarolar tornonidan qo‘yilgan dollarlar 
tushunilgan. XIX asr
11
ing oxirlarigaclia, ya’ni yevropa banklari 
tornonidan 3 o>lik veksellar depozitlar orqali toMash yo‘lga 
qo'yilishiga qadar A Q SH dan tashqarida dollarda q o ‘yilgan de-
272

---

pozitlar amaliyotda ko‘plab uchragan. Hozirgi kundagi yevrodol- 
lar bozorining avvalgi yevrodollar bozoridan farqli jihatlari qu- 
yidagilarda nam oyon b o ‘ladi:
— xalqaro foiz stavkalarining mavjudligi;
— bozor ishtirokchilari soni va operatsiyalarining ko‘piigi;
— A Q SH dan tashqarida dollaridagi depozitlarning kamayishi.
Dastlabki yevrodollarlar, 
1950-yillarning oxirida xalqaro
b an k lararo vakillik m unosabatlari negizida paydo b o lg a n . Agar 
AQSH dollaridagi depozit egasi o ‘z depozitini A m erika b a n k i- 
dan xorijiy b an k k a o ‘tkazsa, am aliyotda yevrodollarlar paydo 
b o lg a n . AQSH d o llarin in g yevrodollarga aylanish xususiya- 
ti xorijiy banklarga q o ‘yilgan AQSH dollaridagi d epozitlardan 
A Q S H dan boshqa barcha m a m lakatlard a kredit resursi sifatida 
foydalanish m u m k inlig i bilan belgilanadi. 1960-yillardan bosh- 
lab yevrovaluta bozori o ‘z tarkibiga AQSH dollaridan tashqari 
ja h o n iqtisodivotida yetakchi b o lg a n m a m lakatlarn in g valutala- 
rini h am ola boshladi.
Yevrovaluta bozori quyidagi om illar asosida rivojlangan:
— tashqi iqtisodiy faoliyatda xalqaro valuta-kredit xizm atlarini 
ko‘rsatish turlarini oshirishga bo'lgan ehtiyoj;
— 1950—1960-villarda jahondagi yetakchi valutalar erkin kon- 
vertatsiyasining amaliyotga joriy etilishi;
— m am lak atlar milliy qonunchiligining erkinlashtirilishi hi- 
sobiga mahalliy b an k lar va firm alar foyda olish m aqsadida o ’z 
mablag‘larini xorijiy banklarga joylashtirishlarini rag‘batlantirish.
A QSHda 1957-yilda foiz stavkalarning tushishi hisobiga ta- 
lab qilib olinguncha va 30 kunlik depozitlar bo‘yicha foizlarni 
to ‘lashni to ‘xtatilishi natijasida, ko‘plab investorlar o ‘zlarining 
AQSH dollaridagi mablagMarini xorijiy m am lakatlar banklariga 
joylashtirishni af/al bilishdi. Bu esa, o ‘z navbatida yevrodollar- 
ning yuzaga kelisliiga sabab b o ‘ldi. 1981-yilda Nyu-Yorkda erkin 
b ank zonasining tashkil etilishi, ya’ni norezidentlar bilan bank 
operatsiyalari rejimi yoki tartibi yevrovaluta bitim larini am alga 
oshirish tartibi bilan qariyb bir xil bo'lgan rejimning paydo b o ‘lishi
273

---

hisobiga yevrodollar bozori tarkibiga AQSH ham qo‘shildi. «Yev- 
rovaluta» atamasi Osiyo mintaqasida foydalaniladigan AQSH dol­
larlari (osiyo dollari), Arab mamlakatlarida ishlatiladigan AQSH 
dollarlari (arab mamlakatlari dollari), neft mahsulotlari savdo- 
sida foydalaniladigan AQSH dollarlari (neft dollarlari)ga nisbatan 
ham qo‘llaniladi.
Yevrobozor m a ’lum bir davlat bozori maqomiga ega emas. 
Shuning uchun m azkur bozordagi operatsiyalar m a ’lum bir dav- 
latning soliq yoki valutani tartibga solish tizimi ostida amalga 
oshirilmaydi.
Jahon iqtisodiyotida ko'plab moliya-kredit tashkilotlarini o'zida 
mujassamlashtirgan bir qator xalqaro moliyaviy markazlar mavjud 
bo'lib, ular yetakehi sanoatlashgan mamlakatlarda faoliyat yuritib, 
takornillashib kelmoqda. Ayni paytda bunday xalqaro moliyaviy 
markazlar rivojlanayotgan mamlakatlarda ham shaklianmoqda.
Hozirgi kunda jahon yevrobozorining asosini Nyu-York, L o n ­
don, Syurix, Frankfurt-na-M ayn, Tokio, Singapur, Syangan sha- 
harlari tashkil etmoqda. 1980-yillarda Bagama orollari, Panam a, 
Baxrayn kabi yangi moliyaviy markazlar ham jah o n iqtisodiyotida 
shakllana boshladi.
Ushbu bozorlarning hududiy va milliy bozorlardan ajratib tu- 
ruvchi o'ziga xos xususiyati quyidagilarda narnoyon b o ‘Iadi:
— ularda xalqaro hisob-kitob birliklari (xususan SD R , yev- 
ro, AQSH dollari) va erkin ayirboshlanadigan valutalarda yirik 
miqdordagi moliyaviy resurslar aylanmasi amalga oshiriladi. 
Yevrovaluta bozorida foydalaniladigan AQSH dollarining bozor 
savdo aylanmasidagi ulushi kamayish tendensiyasiga ega b o ‘lsa 
ham , amalga oshiriladigan operatsiyalarda u yetakchilik qilib kel- 
rnoqda. Yevrobozordagi operatsiyalarda yevro, yevroshvetsariya 
franki, yevrofunt sterling va boshqa yetakehi valutalarning ulushi 
ko‘payib borm oqda;
— valuta-kredit 
operatsiyalarining universallashuvi 
sodir 
b o ‘ladi. Ushbu bozorda nafaqat kredit, balki valuta va turli ka- 
folatlar bilan bo'yieha operatsiyalar sug‘u rta xizm atlari h a m d a
274

---

q im m a tli qog‘o zlar bozori uzviy b og‘liq ravishda amalga oshi 
riladi;
— u la rd a eng ilg‘or va zam on av iy alo q a h a m d a komimi 
nikatsiya vosita larid a n foydalaniladi. Y evrobozordagi bitim - 
lar eng zam onaviy texnologiyalar, in te rn e t, telefon, telefaks 
va b o s h q a vositalar bilan am a lg a o sh irila d i h a m d a m a z k u r 
b itim la rn i asosiy hujjat sifatida qayd etish h a m m u m k in . Bu 
kabi b itim la r n i am alga o s h ir is h d a kafolatni kontragent ban- 
k in in g m a q o m i, bozordagi o ‘rn i, o b r o ‘si yoki to m o n la r n in g
xalq aro reyting ag entlik lari to m o n id a n b erilg an yuq o ri reyt- 
ing (A AA ) ko £rsatk ich lari beradi. B ugungi kundagi in tern et- 
b e n k in g elektron texnologiyasi m ijo zlarg a b a n k n in g masofaiy 
x iz m a t ko'rsatish rejim idagi m a x su s te rm in a lla r i y o rd am id a 
yer s h a r in in g istalgan n u q tasida jo y lash g an mijoz bilan turli 
b itim la rn i tu zish im k o n in i beradi;
— kichik va o ‘rta darajadagi qarz oluvchilarning ushbu bo- 
zorda ishtiroki cheklangan;
— kuchli tarkibiy tuzilm aga ega (jah o n n in g 500 ga yaqin eng 
yirik banklari ushbu bozordagi operatsiyalar bilan shug‘ullanadi). 
Yevrobozorning institutsional asosini ko‘plab mam lakatlarda 
o 'zin in g filiallari bilan turli moliyaviy operatsiyalarni amalga os- 
hiruvchi transm illiy banklar (T M B ) tashkil etadi;
— yevrovalutadagi operatsiyalarning milliy valutadagi ope- 
ratsiyalarga nisbatan darom adliligining yuqoriligi. Xususan, 
turli davlatlar bilan taqqoslanganda yevrodepozitlar bo‘yicha foiz 
stavkalar yuqori, yevrokreditlar b o ‘yicha foiz stavkalar esa past 
bo'ladi. C h u n k i, yevrodepozitlar b o ‘yicha m a ’Ium bir markaziy 
b an k d a majburiy zaxiralash tizimi am alga oshirilmaydi, depozit 
b o ‘yicha foiz to ‘lovlariga darom ad solig‘i solinmaydi.
Yevrobozordagi operatsiyalarning bir qator turlarini ajratib 
ko‘rsatish m um kin. Xususan:
— kreditlarni taqdim etish;
— qisqa muddatli bitimlar;
— evroobligatsiyalarni chiqarish.
275

---

Yevrobozor davlatlarning tashqi defitsitlarni moliyalashtirish 
va ulardagi ortiqcha kapital cliiqib ketish jarayoniga ko‘mak bera- 
di. Jahon iqtisodiyoti uchun ushbu bozorning afzalligi moliyaviy 
resurslarni samarali qayta taqsimlashda siyosiy jihatdan betaraf 
ekanidir.
11.2. Yevrokredit bozori
Yevrokreditlarning asosiy qismini xalqaro b ank sindikatlari 
taqdim etishadi. Shuning uchun yevrokreditlarni berish mexa- 
nizinini sindikatlashgan kreditlar misolida h a m ko‘rib chiqish 
maqsadga muvofiq.
Yevrobozordagi k red it operatsiyalari bir m in AQSH dollari- 
dan bir necha yuz mln AQSH dollari hajmida amalga oshiriiadi. 
Shuningdek, bunda kreditlar garov bilan ta ’m in lan m asd an va 
foydaianish maqsadi aniq ko‘rsatilmagan holda ham berilishi 
mum kin.
Yevrokredit bozoridagi foiz stavkalarni turli davlatlarning foiz 
stavkalariga nisbatan erkiu shakllanishi yevrobozorga xos xu- 
susiyatlardan hisoblanadi. Xalqaro foiz stavkalar odatda kredit 
liniyasi bo‘yicha kreditlash limiti ochilayotganda olinadi. Yev- 
rovaluta bozorida kredit foiz stavkalari asosan L IB O R (LIBO R
— qisqa muddatli (odatda 6 oylik) yevrovalutalar (asosan AQSH 
dollari) bo‘yicha London banklararo mablag‘lar taklifi stavkasi)ga 
o ‘zgarmas kattalikdagi foiz stavkasi (spred (spread) — bank xiz- 
matlari uchun ustam a)ni qo‘shish orqali aniqlanadi. Yevrokredit- 
lar bo‘yicha spred darajasi odatda .3/4% dan 3% gacha bo‘lib, 
uning miqdori kreditga b o lg a n t-alab va taklifning o ‘zaro nis- 
batiga, kredit muddatiga, mijozning kredit b o ‘yicha tolovga qo- 
billigiga, kredit riskiga bog‘liq. U m um an olganda, yevrokreditlar 
bo'yicha foiz stavka bazaviy (asosiy (LIBOR)) stavkaga spredni 
qo‘shish orqali aniqlanadi.
Yevrobozordagi depozitlarning foiz stavkasi London banklari 
aro qisqa muddatli depozitlarning foiz stavkasi L IB ID (LIBID ) 
orqali aniqlanadi.
276

---

Y evrobozordagi foiz stavkalari m illiy bozorlardagi 
l o i /
stavkalariga n is b a ta n m ustaqil b o ‘lishlariga q a r a m a s d a n , 
u l a i
b ilan o ‘zaro b ir-b irig a b o g ‘liq holda sh ak llan adi. S h uning 
dek, xalqaro foiz stavkalari h a m m illiy foiz stavkalariga oV 
t a ’sirini ko‘rsatishi m u m k in , y a’ni u la r o ‘zaro bir-biriga aks 
t a ’sirga ega. J a h o n ssuda kapitallari bozoridagi foiz stavka- 
lar milliy foiz stavkalarni o ‘zaro bir-biri b ilan muvofiqligini 
t a ’m in lash g a x iz m at qiladi, ya'ni xalqaro foiz stavkalarining 
te b ra n ish doirasi b o ‘yicha m illiy foiz stavkalari h a m o ‘zgarib 
boradi. Y evrobozordagi foiz stavkalar m u d d ati, valuta turi va 
b oshqa jih a tla r b o ‘yicha diversifikatsiyalashgan. 1960-yillardan 
b osh lab ja h o n b o zorida kredit va d ep o zitla r b aho sin i aniqlashda 
b o zo r k o n y u n k tu rasig a mos ravishda o ‘zgaruvchi suzuvchi foiz 
stavkalar asosiy rol o 'y n a m o q d a .
Y evrokreditlarning shakllari. Y evrokreditlar yevrovaluta- 
da o d atd a 10 oydan