J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

1.2. Jahon moliyaviy muhiti va unda xalqaro moliya
m unosabatlarining tutgan o‘rni
Jah o n iqtisodiyotining tizim sifatidagi faoliyati tovarlar, xiz- 
m atlar va ishlab chiqarish o m illa rin in g harak ati bilan bog‘liq. 
U shbu bog‘liqlik asosida xalqaro moliya m unosabatlari yuzaga 
keladi.
X alqaro moliya m unosab atlari bu xalqaro m oliya bozori 
ishtirokchisi b o ‘lgan shaxsning qaroriga muvofiq ta rz d a o ‘ziga te - 
gishli b o £lgan xorijiy valu talarning harak at jaray o nini tavsiflovchi 
fu n d am en tal iqtisodiy kategoriyadir.
1970-yillarda xalqaro m oliya tizim id a sezilarli o ‘zgarishlar 
so d ir b o ‘ldi va m a zk u r o ‘zgarishlar ta ’sirida zam onaviy ja h o n
valuta-m oliya tizim i sh akllan a boshladi. Jah o n moliya tizim id a- 
gi o ‘zgarishlar va xalqaro m oliya m u n o sab atlarin in g rivojlanishi 
ko‘p jih a td a n transm illiy korporatsiyalar faoliyati b ilan b og‘liq 
b o ‘lib, u la r to m o n id an b u tu n dunyo b o ‘ylab ishlab chiqarish ta r- 
m o q larin i vujudga keltirish h a m d a b arch a resurslardan sam arali 
foydalanishga qaratilgan global strategiya am alga oshirildi. Shu-
9

---

ningdek, xalqaro moliya m unosabatlari rivojlanishida moliyaviy 
jih atd a n barqaror h am da ko‘p sonli xorijiy filiallarga ega b o ‘lgan 
transm illiy b an k lar m uhim rol o ‘ynadi.
X alqaro kreditlash d an foydalanish xususiyatining o ‘zgarishi 
bilan bog‘liq ravishda xalqaro kredit bozori hajm i keskin ortib 
bordi. U ning oxirgi yo‘nalishi nafaqat xalqaro ayirboshlash so- 
hasi (m ahsulotlar, x izm atlar va boshq.) balki, ishlab chiqarish 
sohasi h am bo‘ldi. Bu holat, b irm u n ch a yirik k reditlarni uzoq 
m uddatlarga jalb etishni, shuningdek, m oliya-kredit x izm atlari 
m ajm uasini rivojlantirishni talab etardi. 1970-yillarda xalqaro 
kreditn i to ‘lov balan sin in g taqch illig in i bevosita yoki bilvosita 
m oliyalashtirish uchun foydalana boshladilar. Xususiy firm alar 
bilan bir qatorda yirik qarzdorlar sifatida hu kum atlar, davlat 
tashkilotlari va korxonalar, xalqaro kredit tash kilotlari yuzaga 
keldi.
Ushbu davrda neft im port qiluvchi rivojlangan va rivojlana- 
yotgan m am lak atlar to‘lov balanslari jam i taq ch illigining qariyb 
60% xalqaro kapital bozorlari hisobiga m oliyalashtirildi. X alqaro 
kredit hajm ining oshishi nafaqat yevrokreditlarning o ‘sishi h iso ­
biga balki, xorijiy kreditlash bozorlari kengayishi hisobiga sodir 
b o ‘ldi. Yaponiya m illiy valutasi «iena» hisobiga xorijiy kreditlar 
bozori h ajm in in g oshishi natijasida Tokioda ienadagi xorijiy obli- 
gatsiyalar emissiyasi hajmi keskin ortdi. M azkur holat natijasida 
Yaponiya ienasi yevrovaluta bozorida keng qo‘llanila boshlandi.
1970-yillarda xalqaro kapital bozori kengayishiga b ir qator 
o m illar ta ’sir ko‘rsatdi va natijada xalqaro resurslar aylanishi va 
likvidligi oshib bordi. Ushbu davrda ja h o n iqtisodiyoti ikkita neft 
inqirozini b oshdan kechirdi va neft narxining birdaniga keskin 
o ‘zgarishiga sabab boMdi. M azkur holat natijasida neft eksport q i­
luvchi m am lak atla rd a yirik valuta ortiqchaligi, neft im port qiluv- 
chilard a esa, ju m la d a n ko‘plab rivojlangan m am lakatlarda joriy 
h isoblar bo ‘yicha taqchillik yuzaga keldi. Bu taqchillik asosan 
retsipient-m am lakatlarga xalqaro banklar, yevroobligatsiyalar b o ­
zori orqali tu shg an neftedollarlar hisobiga qoplandi.
10

---

Jah o n iqtisodiyotida ro‘y bergan boshqa m u h im o ‘zgarishlar 
ham xalqaro moliya m unosabatlari rivojlanishiga ijobiy va sal- 
biy jih a td a n sezilarli darajad a ta ’sir ko‘rsatdi. U shbu o ‘zgarishlar 
jum lasiga ja h o n va h ududiy valuta tizim laridagi o ‘zgarishlar, 
Valuta tizim i tam o y illarin in g o‘zgarishi, qarzdorlik inqirozlari, 
m am lak atla r to m o n id an iqtisodiy integratsion birlash m alarn in g
tu zilish i, xalqaro va m intaqaviy m oliya tash k ilo tlarin in g vujudga 
kelishi, transm illiy korporatsiya va ban k lar faoliyatining kengayi- 
shi, ja h o n d a ro‘y bergan m oliyaviy-iqtisodiy inq iro zlarn i kiritish 
m um kin.
1 .2 -ra s m . X a lq a r o m o liy a n in g tu z ilm a s i
X alqaro m oliyaning barcha tashkiliy elem entlari ja h o n m oli- 
yaviy m u h itid a birlashadi.
Jah o n moliyaviy m u ’niti investorlar va korporatsiyalar m oli- 
yasi, b an k lar boshqaruvchilari qabul qiluvchi qarorlarga ta ’sir 
k o 'rsatad i h am d a ja h o n moliya bozori o‘sishi sharoitini aniqlaydi.
X alqaro m oliya tizim in in g asosiy funksiyalari sifatida qu- 
y idagilarni ko‘rsatish m um kin:
1
)

---

— valutalar ayirboshlash va hisob-kitob tizim i shartlarin in g
birxillashuvi;
— valuta kurslari rejim larini tartiblashtirish va valuta cheklov- 
larini tartibga solish;
— xalqaro valuta likvidligini tartibga solish;
— kredit, sug‘u rta, investitsiya va fond operatsiyalari xalqaro 
qoidalarini birxillashtirish;
— m azk ur funksiyalarni am alga oshiruvchi va nazorat qiluv- 
chi xalqaro m oliya institutlarini tashkil etish.
X alqaro moliya m un osabatlarining subyektlari sifatida qu- 
yidagilar ishtirok etadi: davlat, korxona, tashkilotlar, firm alar 
ham da xalqaro tash k ilo tlar va m oliya institutlari, tran sm illiy
korporatsiyalar, transm illiy banklar, birjalar, jism oniy shaxslar. 
Xalqaro moliya m unosabatlari tu rli m a m lak atlarn in g xo‘jalik
yurituvchi subyektlari o ‘rtasida, davlat va boshqa m am lak atlar 
hu k u m a tlari h am da xalqaro tash k ilo tlar o ‘rtasida, davlat va kor- 
xonalar bilan xalqaro moliya institutlari o ‘rtasida yuzaga kelishi 
m u m k in .
Davlat xalqaro moliya sohasida faoliyat koYsatuvchi asosiy 
subyekt hisoblanadi.
M arkaziy b anklar — bu iqtisodiyotni davlat to m o n id an ta rtib ­
ga solish organlari b o lib , ularga m onopol tarzd a b an k n o talar 
chiqarish, pul m uom alasi, kredit va valuta kursini tartibga solish, 
valuta zax iralarin i saqlash vazifalari biriktirilgan.
X alqaro tash k ilo tlar — ular xalqaro shartnom a asosida tashkil 
etilgan bo‘lib, doim iy faoliyat ko‘rsatuvchi organlarga ega b o ‘lgan 
holda ja h o n xo‘jaligi birliklarining iqtisodiy, ijtimoiy rivojlanishi- 
ga yordam lashish vazifalarini bajaradi.
X alqaro valuta-kredit va moliya tashkilotlari - ja h o n iqti- 
sodiyotini barqarorlashtirish m aqsadida xalqaro valuta va m oli- 
ya-kredit m unosabatlari ni tartibga solish uchun davlatlararo 
kelishuvlar asosida tashkil etilgan iqtisodiy tashkilotlar.
X alqaro m oliyaning rivojlanishida transm illiy korporatsiyalar 
va tran sm illiy b a n k la r kabi subyektlar faol rol o ‘ynaydi.