J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

yuruvchi foiz
stavkadagi 
t o lo v l a r n i b e lg ila n g a n valu talarda am a lg a o s h irish m ajb uriyatini 
oladi. F ik s irla n g a n yoki suzib yoruvchi foiz stavkalar asosiy shartli 
s u m m a g a (m a sa la n , 1 m i n A Q S H dollariga) ko‘paytiriladi va nati- 
ja la r o ‘zaro a lm a s h tirila d i. Asosiy shartli s u m m a faqat a lrnashtiri- 
ladigan foiz t o ‘lovlari m iq d o r in i an iqlash u c h u n foydalaniladi.
F ik s irla n g a n stavka (m isoldagi 10 foiz) svop stavkasi h iso b la ­
nad i va foiz svop b itim in i tu za y o tg a n d a u n i n g s o f jo riy qiymati 
nolga ten g ( N P V = 0 ) b o ‘ladi. A g a r t o m o n l a r d a n biri svop stavka- 
ga q o 's h im c h a foiz t o ‘lash istagi b o ‘lsa, u n d a s uzuvchi stavkaga 
h a m u s h b u m iq d o r d a g i foiz q o ‘shiladi. M a s a la n , suzib y u ru v -
373

---

chi «LIBO R+1» foiz stavkasi fiksirlangan 10 foizga teng b o ‘lsa, 
bir t o m o n n i n g isiagi 10+2 b o ‘lsa, suzib yu ru v ch i stavka h a m
« L IB O R + 3»ga a lm a sh tirilish i lozim.
Foiz svoplar birja d an t a s h q a r id a tu zila d ig a n b itim la r h is o b -
lan sa d a , u o ‘z ish tirok c hila rinin g turli ehtiyojlarini q a n o a tla n tirib
k e lm oqda. U n in g keng tarqalgan tu rlari quyidagi ko‘r in is h la r d a
n a m o y o n b o ‘ladi:
— turli valutalardagi fik sirlan g an foiz stavkalar a lm a s h in u v i 
(fixed — for — fixed);
— bir yoki turli valutalardagi fik sirlan g an foiz stavkani suzib 
y uru v chi foiz stavkaga a lm a sh tirish (fixed — for — floating);
— b ir yoki turli valutalardagi suzib y u ru v ch i foiz stavkalar a l­
m as h in u v i (floating - for — floating).
Turli v a lu ta la rd ag i fik s irla n g a n foiz s tav k alar a lm a s h in u v i 
(fixed — for — fixed). U shbu foiz svop b itim i turli v a lu ta la rd ag i 
f ik sirla n g an foiz sta v k a larn i m a ’lu m bir m u d d a tg a o ‘z a ro al- 
m a s h tir a d i. M a sa la n , siz 100 m ln s o ‘m lik k red itg a yillik 24 foiz 
u s ta rn a foiz to 'la s a n g iz , U S D / U Z S = 1000 b o 'lg a n d a , ush bu
svop b itim i o rqali 100 m in g A Q S H do lla rig a te n g lcredit b o ‘y ich a 
25 fo iz 28 ustarna h a q in i t o i a s h i n g i z m u m k i n va a k s in c h a .
Bir valutalardagi fiksirlangan foiz stavkani suzib y uruv chi foiz 
stavkaga a lm a s h tiris h (fixed — for — floating). T o m o n la r d a n biri 
m a ’lum bir s u m m a d a g i va m u d d atd a g i fiksirlangan (yoki suzib 
yu ru v ch i) foiz stavkasidagi bir xil v a lu ta d a b o ‘lgan t o ‘lovlarini 
suzib y u ru v c h i (fiksirlangan) foiz stavkasiga a lm a sh tira d i.
Turli valutalardagi fiksirlangan foiz stavkani suzib y u ru v ch i foiz 
stavkaga a lm a s h tiris h (fixed — for — floating). T o m o n la r d a n biri 
m a ’lu m b ir s u m m a d a g i va m u d d a td a g i f ik s irla n g a n (yoki suzib 
y u r u v c h i) foiz stavkasidagi turli va lu ta la rd a b o ‘lgan t o ‘lovlarini
28 
B unda 25 foiz sh artli ravishda olindi. B itim da o d a td a , 24 va u n d an yuqori 
foiz stavkalar q o 'lla n ilish i lozim . C-hunki foiz stavkalar orasidagi farq n in g v alu- 
ta d ag i ifodasi tash ab b u sk o r investordan konragentga o ‘tad i va u n in g foydasi 
hiso b lan ad i. S huningdek, barcha svop b itim la rid a o d a td a tash ab b u sk o r o‘z 
k o n trag e n tin i m a ’lum bir haq evaziga b itim n i tuzishga undaydi.
374

---

v a lu ta k u rsin i h iso b g a o lg a n h o l d a suzib y u r u v c h i (fik sirla n g a n ) 
foiz stavkasiga a l m a s h ti r a d i . M a s a la n , siz u s h b u bitim orqali 
150 m l n s o ‘m lik k re d it b o ‘y ic h a U Z I B O R sta v k a sid a h a r c h o -
r a k d a a m a lg a o s h ir i la d ig a n foiz t o ‘lovlarni 100 m in g A Q S H
d o lla r lik k red it b o ‘y icha yillik 12 foiz fik s irla n g a n sta v k a d a
h a r c h o r a k d a a m a lg a o s h ir i la d ig a n t o ‘lovlarga v aluta kursi 
U S D / U Z S = 1500 boM ganda a lm a s h ti r i s h im k o n iy a ti m avjud. 
B u n d a m a ’lum bir b e lg i la n g a n s a n a d a g i valuta k u r s id a n , yoki 
svop b itim i tu z i la y o t g a n d a a m a l d a b o 'l g a n v aluta k u r s i d a n foy- 
d a l a n i s h m u m k i n . S h u n i n g d e k , b i ti m d a faqat foiz t o i o v l a r i al- 
m a s h t ir il a d i, asosiy q a r z s u m m a s i esa a lm a s h tirilm a y d i.
B osh qa b ir m isol q ilib, 10 m in g A Q S H d o llarlik kredit b o ‘y icha 
y illik 6 fo iz d a n f ik s irla n g a n s ta v k a d a oylik u s ta m a t o i o v l a r i n i
a m a lg a o s h ir u v c h i, s h u n in g d e k , 16 m l n s o ‘m li k investitsiyasi- 
d a n U Z I B O R + 5 s ta v k a d a oylik d a r o m a d oluvchi k o m p a n i y a n i
o lish m u m k i n . K o m p a n iy a m o liy a b o z o r i d a k e la jakd a U Z I B O R
s ta v k a n i n g pasayishi va U S D / U Z S k u r s i n i n g ko ‘ta r ilis h e h ti- 
m o l i d a n o ‘zin i h i m o y a la s h m a q s a d i d a o ‘z d a r o m a d l a r i n i A Q S H
d o lla rig a olish n i r e ja la s h tir g a n . U o ‘z rejasini a m a lg a o s h ir is h i 
u c h u n tu rli v a lu ta la rd a g i f ik s irla n g a n foiz stav kan i suzib y u r u v ­
c h i foiz stavkaga a lm a s h t i r i s h b o ‘y ich a svop b iti m i n i tu z is h i 
yetarli h is o b la n a d i. N a tija d a k o m p a n i y a U Z I B O R + 5 s ta v k a d a
10 m i n g A Q S H d o lla r lik k r e d itg a oylik foiz t o ‘lo v la rin i a m a l ­
ga o s h ir a d i va o ‘z in i n g 16 m l n s o ‘m l i k in vestitsiya sida n v aluta 
k u r s i va foiz stavkasi o ‘z g a r i s h id a n h im o y a la g a n h o ld a 2 foiz 
q o ‘s h i m c h a d a r o m a d i n i q a t ’iy belgilab, fik s irla n g a n s ta v k a d a
8 foiz yillik d a r o m a d k o ‘ris h i m k o n iy a tig a ega b o ‘ladi. B itim d a
v a lu ta kursi U S D / U Z S = 1600 etib b e lg ila n g a n .
Bir v a lu ta la rd ag i su z ib y u r u v c h i foiz s ta v k a lar a l m a s h i n u -
vi ( flo a tin g — for — flo a tin g ). T o m o n la r d a n biri m a ’lu m b ir 
v a lu ta d a g i suzib y u r u v c h i foiz sta v k a sid a a n iq l a n g a n s u m m a n i
b o s h q a b ir suzib y u r u v c h i foiz stav k asid ag i s u m m a g a a l m a s h t i ­
ra d i. B i tim n i t u z i s h d a m u d d a t , asosiy q a r z n i n g foiz t o ‘lo v la rin i 
a n i q l a s h d a fo y d a la n ila d ig a n s h a rtli s u m m a in o b a tg a o lin a d i.
375

---

F lo a tin g — for — floating svoplar bir tu rd a g i suzib y u ru v ch i foiz 
stavka b o 'y ic h a turli sa n ala rd a a m a lg a o s h irila d ig a n foizli t o ‘lovlar 
o ‘rta s id a va biznes k unlari belgilanishidagi turli y o nda shuvla rni 
o ld in i olish u c h u n h a m tuzilishi m u m k in . Bu tu rd a g i svoplar 
a m a liy o td a spekulyativ o peratsiyalar u c h u n q o ‘lla n ilm a s a d a , bi- 
roq k orx o n a va tash k ito tla r aktivlar va passivlarini b o s h q a ris h d a
m u h im a h a m iy a t kasb etadi.
Turli va lutalardagi suzib yu ru v ch i foiz stav k alar a lm a s h in u v i 
(floating — for — floating). T o m o n la r d a n biri m a ’lu m bir v a lu ta d a - 
gi suzib y u ru v c h i foiz stavkasida a n iq la n g a n s u m m a n i b o s h q a bir 
valutada a n iq la n u v ch i suzib y u ru v c h i foiz stavkasidagi s u m m a g a
a lm a s h tira d i. B itim n i tu z is h d a m u d d a t, turli v a lu ta la r o ‘rtasidagi 
kurs, asosiy q a r z n i n g foiz t o ‘lovlarini a n iq la s h d a fo y d ala n ila d ig a n
sh a rlli s u m m a in ob atga o linadi. Bu ja r a y o n n i quyidagi m is o lla r 
orqali t o ‘liq o 'z la s h tiris h m u m k i n . Aytaylik, siz h a r c h o ra k d a 3 yil 
m u d d a tg a o lin g a n 10 m in g A Q S H dollari m iq d o rid a g i k reditg a
U S D L I B O R 1M suzib y uru vchi stavka b o 'y ic h a foiz toMovlarini 
a m a lg a o sh ira s iz . Turli sabablar b ila n siz o 'z foiz t o ‘lo v la rin g izn i 
bo sh q a bir v alutadagi suzib yu ru v ch i foiz stavkaga, m a s a la n , 
Fl BOR 3M ga o ‘tk az m o q ch isiz . B u n d a siz turli v a lu ta la r d a ­
gi suzib y u r u v c h i foiz stavkalar a lm a s h in u v i t a ’m in lo v c h i foiz 
svopidan foy d alanib o ‘z rejangizni a m a lg a o shirasiz. A lb a tta
b u n d a kredit m u d d a ti va valuta k u rsin i in o b a tg a olasiz. Bi- 
tim tu z is h k u n i d a valuta kursi yoki h iso b la n g a n forvard kursi 
U S D / J P Y = 120 b o ‘lsa, 10 m in g A Q S H d o llaridagi kredit
1,2 m lr d Y apo n iya yeniga ten g b o ‘ladi va u sh b u s u m m a h a r c h o ­
rak d a T I B O R 3M stavkadagi foiz t o ‘lovlari u c h u n asos h iso b la - 
nadi.
B o s h q a b ir m isol qilib, Y a p o niyad a o ‘z fao liyatin i y u r itu v -
ch i A Q S H k o m p a n iy a s in i olish m u m k i n . K o m p a n iy a g a fao li­
yatin i riv o jla n tirish u c h u n 100 m ln A Q S H do llari z a r u r b o i s a ,
u m a b l a g ‘la rn i ja lb e ti s h n in g turli s h a k lla r id a n foydalan ish 
im k o n iy a tig a ega. Q a r z m ab la g ‘la rin i b o s h q a r i s h n i o ‘z z im -
m asiga q o ld iris h u c h u n k o m p a n iy a o ‘z fao liy atin i fond b o zori
376

---

orq ali m o liy a la s h tiris h s h a k ll a r i d a n b irin i, a y ta y lik obligatsiya- 
lar c h iq a r is h y o ‘lini t a n l a g a n i m a ’qul h i s o b la n a d i. B iro q b u n d a
h a m u tu rli m o liy av iy -iq tiso d iy x a v f-x a ta rla rga d u c h o r b o ‘lishi 
m u m k i n , y a ’ni Y a p o n iy a loud b o z o rid a k o m p a n i y a yangi 
is h tiro k c h i b o i g a n l i g i va u n i n g nul'ii/i pastligi bois ob ligatsiy a- 
lar s o tilm a s lig i, s h u n in g d c k , Y a p o n iy a d a c h iq a r il g a n o b liga tsi- 
y a la r n i is h o n c h li s u g ‘u r ta l a s h d a s i u r i n i n g m avjud e m a slig i va 
b o s h q a la r n i olish m u m k i n . B u n d a y m u a m m o l a r n i b a r t a r a f etish 
u c h u n o b lig a ts iy a la rn i A Q S H b o / o r i g a c h iq a r ib so lish k o m p a n i ­
ya u c h u n afzal h i s o b la n a d i. L c k in bu v a /iy a ld a h a m b a ’zi bir 
m u a m m o l a r u c h ra y d i. M a s a la n , valuta kursi va 1'oiz sta v k a la r 
o ‘rta s id a g i f a r q la r d a n y u z a g a kcluvchi xavf-xatarlar. Valuta kursi 
ris k in i fo rv a rd b itim la ri o rq ali b a r t a r a f etish m u m k i n b o ‘sada, 
a m m o f o rv a rd b i ti m i n i n g o ‘zi h a m foiz s ta v k a la r o rq ali a n iq la -
n ish i k o m p a n i y a n i n g foiz ris k in i t o ‘liq b a r t a r a f e ta o lm a y d i.
Foiz va v aluta risk larini x e d jirla sh n in g tu rli usullari b o ‘lishiga 
q a r a m a s d a n , u la r n in g eng o d d iy usuli b u tu rli v alutalardagi suzib 
y u r u v c h i foiz stavkalar a lm a s h in u v i (floating — for — floating), 
y a ’ni foiz svop b itim la rin i tu zish h iso b la n a d i. S h u n d a y qilib, 
k o m p a n iy a AQSF1 d o lla rid a obligatsiyalar c h iq a ra d i va u la rn i 
u sh bu v a lu ta d a svoplaydi. N a tija d a k o m p a n iy a o ‘zi c h iq a r g a n o b ­
ligatsiyalar d a r o m a d la r in i suzib y u ru v ch i foiz stavkalar b o ‘yicha 
A Q S H d o lla r id a to ‘lash m ajb u riy a tin i o ladi, a m m o svop bitim i 
orqali Y a p o n iy a yenidagi suzib y u ru v ch i foiz stavk alar b o ‘yich a 
d a r o m a d l a r n i t o ‘lab borad i.
P u l b o z o rid a g i foiz f y u c h e rs la rig a o p s io n l a r (o p tio n o n m o ­
n e y m a r k e t in te re s t rate fu tu re ). B u n d a y o p s io n o ‘z egasiga a n iq
b ir n a r x b o ‘y ic h a foiz f y u c h e r s in i sotib olish yoki s o tis h h u q u -
q in i b e ra d i. U l a r faqat b irja la rd a m u o m a l a d a b o l a d i , m a s a l a n , 
L I F F E d a . Y e v ro d o lla r va Y E U R 1 B O R b o ‘y ic h a qisqa m u d d a t li
fu n t s te rlin g fy u c h e r s la r ig a o p s io n l a r d a n a m a l iy o t d a k e n g foy- 
d a la n i la d i .
F o iz k a fo la tla ri, «shift» va «pol» s h a k lid a g i s h a r t n o m a l a r
(in te re s t rate g u a r a n t e e , c a p , floor). F R A l a r g a o p s io n l a r «foiz
377

---

kafolati» ( I R G ) yoki «foiz kapleti» (interest rate caplet) deb 
n o m olgan. F R A la r g a y e v ro p a c h a koll opsion yoki « IR G q a rz - 
dor» kredit oluvehiga s s u d a b o ‘yicha kelajakda m a k s im a l foiz 
s tavkani q a t ’iy belgilash h u q u q in i t a q d i m e tadi. F R A l a r g a p u t 
o p sion yoki «IR G k red ito r» a k s in c h a k redit beruvehig a ssuda
b o ‘y icha kelajakda m i n i m a l foiz stavkani q a t ’iy belgilash h u q u ­
qini t a q d i m etadi.
«Shift» (ing lizcha «cap» — shapka, bosh kiyim) foiz sh a rt- 
n o m ala ri kelishilgan m ak sim a l stavka va aktivlar b o ‘yicha suzib 
yuru vchi foiz stavkasi orasidagi farqni t o i a s h u ch u n tuziladi. 
B unday opsion s h a rtn o m a s in i tuzish orqali q a rz d o r o ‘z m ajb u ri- 
yat la ri b o 'y ich a foizlarni oshish riskidan xoli b o l a d i .
«Pol» (inglizcha «floor» — pol (yer y uzida o ‘rnatilgan taxtali 
qoplam a)) foiz s h a rtn o m a la r i esa aksin ch a, kelishilgan m in im a l 
stavka va aktivlar b o ‘yicha suzib yuruv ch i foiz stavkasi orasidagi 
farqni toMashni tala b qiladi, ya ’ni kafolatlaydi. Bu shakldagi o p -
sionni tuzish orqali k red ito r (qarz bergan shaxs) ta q d im etgan 
krediti b o ‘yicha foiz stavkasi tu sh ish riskidan h im o y a la n a d i.
«Shift» va «pol» s h a r t n o m a l a r i n in g kom binatsiyasi «kol- 
lar» (inglizcha «collar» — b o ‘y in b o g ‘) n o m la n a d i. Foiz stavka- 
siga tu zilg an b u n d a y o p sion investorni foiz stav k a larn in g kes- 
kin te b ra n is h id a n him oyalaydi, y a ’ni m a ’lum m u d d at davom id a 
foiz stav k a larn in g m ak sim a l va m in i m a l che gara da teb ra n is h in i 
t a ’m inlaydi.