J. S. Salimov, N. B. Pirmatov

20.2-jadval

Nonii	^rtt*	\i*	Xq* Xrut*	\k[*
Noayon qutbl i SMIar (Tirbogpnemtorlar)	0.002- 0,008	1,6-22	1.6-Z2 1.5—2.1	1,5-2,1	0.08-025
Ayonqutbli SMlar (Gidivg>ivmtarlar)	0.002-0.02	0.6-1.8	0.4-1,2 0.5-1.5	0.3-0.9	0.1-0.3

Qisqa tutashuv nisbati (QTN). Bu sinxron mashinaning muhim parametrlaridan biri bo‘lib, magnit to‘yinishi hisobga olinmagan ayon qutbli sinxron mashina uchun to‘g‘ri chiziqli salt ishlash xarakteristikasida nominal kuchlanish (E₀=U_N)ga to‘g‘ri kelgan
qo‘zg‘atish toki I_qi,_z(0)N ning (20.1-rasmda 0, A =I_q(lV.a⁺ Ko;J Q^{TX da}
nominal tok (I_ql=I_IN )ga to‘g‘ri kelgan qo‘zg‘atish toki I _N 8^a nisbati orqali ifodalanadi, ya'ni ^q° QTN = I I . _(nN. (20.15)
Agar QTN real (magnit to‘yinishli) SIX bo‘yicha aniqlansa
(QTN) = 1,1+ 1.2/ x_d., (20.15,a)
bu yerda x_d, — yakorning bo'ylama induktiv qarshiligi.
Noyon qutbli sinxron mashina (turbogenerator)lar uchun QTN = =0,5-j-1,0, ayon qutbli mashinalar uchun esa 0,8-U,8.
QTN sinxron mashinaning ekspluatatsion xossalarini baholashda katta amaliy ahamiyatga ega: QTN kichik bo‘lgan mashina parallel ishlashda turgTmligi nisbatan katn, chunki yuklama o‘zgarishida vujudga keladigan kuchlanish tebranishlari anchagina boTadi, lekin bunday mashinalarning gabaritlari kichik, demak, QTN katta bo'lgan sinxron mashinaga nisbatan arzon boTadi.
Tarqoq induktiv qarshilik x_la ni aniqlash. Buning uchun sinxron generatorning SIX, QTX va induksion yuklanish xarakteristikalaridan foydalaniladi. (20.1-rasm, 4) da A nuqta qisqa tutashuv rejimiga (I_qi = 1_|N da U, = 0 ga) mos keladi. Bundagi ABC'uchburchak reaktiv yoki
xarakteristik uchburchak deyiladi; uning gorizontal kateti (^4 yakor
reaksiyasining magnitsizlovchi ta’siri ¥_adN ni kompensatsiyalaydigan qo‘zg‘atish tokining qiymati I _a ga, uchburchakning vertikal kateti esa — nominal tokdagi kuchlanish pasayishi I_1Nx_lo ni kompensatsiyalash uchun zarur bo‘lgan EYK ga teng. Demak, agar SG ning bo'ylama induktiv qarshiligi x_ai/ma’Ium bo‘lsa 20.1-rasmdagi A nuqta (tok I = =I_1N )da stator chulg‘amidagi EYK ning quyidagi
Eqt = -jI,N^Xrf ⁼ E,d + E,. ⁼ + (-jIlN^X.a) (20.16)
muvozanat tenglamasidan foydalanib tarqoq induktiv qarshilik x_|o nisbiy birhklarda quyidagiga teng bo‘ladi:
x_lo.⁼ x_rf. - X_ad. (20.17)
Reaktiv uchburchakni qurish. Buning uchun tarqoq induktiv qarshiligi x_lo da tok I_1N hosil qilgan jI_1Nx_Jo kuchlanish pasayishi qiymatini ordinatalar o‘qiga qo‘yib, uni SIX ga ko‘chiriladi (rasmda B nuqta) va undan absissalar o‘qiga perpendikular tushirib C nuqta hosil qilinadi.
Bundagi 0,C kesma mazkur kuchlanish pasayishini muvozanatlovchi
EYK ni hosil qiluvchi qo‘zg‘atish tokining ulushi (I ) ga teng. “B” nuqtani “A” nuqta bilan birlashtirib reaktiv uchburchak hosil qilinadi SG ning SIX va induksion yuklanish xarakteristikasi hamda reaktiv uchburchak yordamida induksion yuklanish xarakteristikasining nominal kuchlanishga to‘g‘ri keladigan tarqoq induktiv qarshilikning qiymati
aniqlanadi. Buning uchun O^A^O^A' kesmani induksion yuklanish xarakteristikasida kuchlanish U_1Nga to‘g‘ri kelgan nuqta A' ga qo‘yiladi va 0'^ nuqtadan SIX ning to‘g‘ri chiziqli qismiga parallel qilib real SIX
bilan kesishguncha 0' B’ yordamchi chiziq o‘tkazib V' nuqtadanO,^'
kesmaga perpendikular tushiriladi, hosil bo‘lgan kesma esa g'C I_1Nx_la ga teng. Bundan x_la aniqlanadi:
^xi_a ^{= x}_P⁼ 5⁷C⁷/I,n- (²⁰-¹⁸)
Bu usul bilan aniqlangan induktiv qarshilik (buni Pote induktiv qarshiligi x_p deyiladi) tarqoq magnit oqim hosil kilgan induktiv qarshilikka nisbatan biroz kattaroq bo'ladi.
Reaktiv uchburchak ABC ni qurishdagi mashina magnit zanjirining to‘yinish darajasi induksion yuklanish xarakteristikasida kuchlanish U_N ga to‘g‘ri kelgan A' nuqtasidagiga nisbatan har xil bo‘lgani tufayli reaktiv uchburchak yordami bilan aniqlangan tarqoq induktiv qarshilik (rasmda
B'C' = I_|N.xJ oldingiga nisbatan kattaroq boiadi.
Noayon qutbli sinxron mashinalarda x_p«(l ,05-^1, l)x_lo, ayon qutbli sinxron mashinalarda esa x_p « (l,l*l,3)x_lo .

3. 
   Tashqi va rostlash xarakteristikalari
   

Tashqi xarakteristikalari. Bu xarakteristikalar qo‘zg‘atish toki I_qo._z = const, f = const (demak, aylanish chastotasi n = n_N = const) va coscp =const boiganda generatoming chiqish klemmalaridagi kuchlanish
ning yuklama toki I, ga bogiiq holda o‘zgarishini ko‘rsatadi, ya’ni
U,= /•(!,)•
SG ning tashqi xarakteristikalari yuklamaning xarakteriga qarab har xil boiadi. 20.2-rasmda generatoming bu xarakteristikalari uch xil (aktiv, aktiv-induktiv va aktiv-sig‘imiy) xarakterli yuklamalarga tegishli cosip uchun ko‘rsatilgan.
Aktiv-induktiv ((p > 0) yuklamada mashina yakor reaksiyasining bo‘ylama o‘q bo‘yicha magnitsizlovchi ta'siri tufayli yakor tokining ortishi bilan SG chiqish klemmasidagi kuchlanish kamayadi (bunda E₀ >U,), aktiv-sig‘imiy (q> < 0) yuklamada esa yakor reaksiyasi mashinaning bo‘ylama o‘qi bo‘yicha magnitlovchi ta’sir ko‘rsatadi va I^tokning ortishi bilan kuchlanish ham ortadi (bunda E₀ < U_t). Sof aktiv (q> = 0) yuklamada esa yakor reaksiyasi mashinaning ko‘ndalang o‘qi bo‘yicha ta’sir qilib, bo‘ylama o‘qi bo‘yicha yo‘nalgan asosiy magnit oqimini deformatsiyalaydi, ya’ni uning qutb o‘qiga nisbatan simmetrik taqsimlangan shaklini buzadi (bu holda burchak q/ > 0 bo‘ladi). Natijada rotoming aylanish yo‘nalishiga bog‘liq holda qutb o‘qining bir tomonida magnit maydon susayadi, ikkinchi tomonida esa kuchayadi va mashina magnit zanjirining bu qismi magnit jihatdan to‘yinadi.
Bunda mashinaning boyiama o‘qi bo‘yicha yo‘nalgan natijaviy magnit oqimi nisbatan kamayadi, demak, bu holda ham yakor reaksiyasining magnitsizlovchi ta’siri mashinaning bo‘ylama o‘qi bo‘yicha bo‘lar ekan. Shuning uchun yuklama toki I,ning ortishi bilan kuchlanish kamayadi (E₀ >U_t).
Agar SG ning tashqi xarakteristikasini tajribada olishda nominal yuklama (I,⁼I_1N)dan salt ishlash rejimigacha kamaytirib olinsa, yakor reaksiyasi ta’sirining kamayishi tufayli (aktiv — induktiv (q> < 0) va aktiv (q> =0) bo‘lgan yuklamalarda) kuchlanish oshadi (U₀ > U_1N), agarda tashqi xarakteristikani tajribada olishda yuklamani nominalgacha oshirib olinsa unda kuchlanish AU ga kamayadi. Uning kattaligi foizda

2. 
   rasm. Sinxron generatoming yuklamasini kamaytirib olingan tashqi (a) va yuklamasini oshirib olingan rostlash (b) xarakteristikalari (bularda: q> = 0 - aktiv,
   0 — aktiv-induktiv va
   0 - aktiv-sig'imiy xarakterli yuklamalarga xos.
   

quyidagicha aniqlanadi:
AU_% = [(U₀-U_1N)/U_1N]-100. (20.19)
Odatda SG lar costp = 0,85+0,9 bilan kuchlanishdan orqada qoluvchi tokda ishlaydilar. Bu holda AU = 20+30 % bo'ladi. Iste’molchilar nominal kuchlanish U_N va unga yaqin kuchlanish bilan ishlashi uchun SG qo‘zg‘atishni avtomatik rostlash qurilmasi bilan ta'minlanib, kuchlanish rostlanib turiladi.