J. S. Salimov, N. B. Pirmatov

Yirik sinxron mashinalar konstruksivasiga ko‘ra turbogeneratorlar, gidrogeneratorlar, sinxron kompensatorlar va sinxron motorlarga bo‘linadi.
lV.l-rasmda turbogeneratorning IV.2-rasmda esa gidrogenera- torning, chulg'am o‘tkazgichlari (ya'ni sterjenlari)ning ichidagi kanallardan distUlangan suv o'tkazib sovitiladigan statorlaming umumiy ko‘rinishi ko‘rsatilgan.
Turbogeneratorlaming rotorlari (18.2,6-rasm) oliy sifatli, bolg‘alanib yasalgan, yaxlit (ya’ni quyma) po‘latdan yasaladi; 18.2,d-rasmda noayon qutbli sinxron generator rotori (shu jumladan, qo‘zg‘atish chulg‘ami)ning ko‘ndalang kesimi ko‘rsatilgan.
Eng katta quvvatli turbogenerator rotorining diametri (aylanish chastotasi n = 3000 ayl/min bo'lganda) markazdan qochirma kuchlami cheklash maqsadida d_r= 1,2-5-1,25 m. dan oshmasligi, rotor tanasining uzunligi esa, valning egilishini cheklash maqsadida /_r = 7+7,5 m. dan oshmasligi kerak. Rotor (ya'ni qo‘zg‘atish) chulg'amining tayyorlanishi sovitish sistemasiga bog‘liq bo‘ladi. To‘g‘ridan to‘g‘ri ichki sovitish sistemasida chulg‘am o'tkazgichlarining ichida sovitish kanallari bo‘lib, ulardan vodorod yoki distillangan suv o‘tib issiqlik aktiv zonadan sovitish sistemasiga uzatiladi.

2. 
   rasm. Ayon qutbli; 4 — rotor yarmosi); noayon qutbli (b) (bunda: 1 — kontakt halqalar; 2 — qo'zg'atish chulg‘amining bandaji, ya'ni kamari; 3 — rotor tanasi (yarmosi); 4 — ventilator; 5 — val) sinxron mashinalari rotorlarining umumiy ko ‘rinishi; noayon qutbli sinxron mashina rotorining ko'ndalang kesimi (d) (bunda: 6 — qo‘zg‘atish chulg ‘ami).
   

Issiglik elektr stansiyalarida turbogeneratorlar o‘rnatilgan boMadi va ular n = 3000 ayl/min (2p = 2) aylanish chastota bilan ishlagani uchun turbogeneratorning va bug‘ mashinasining gabariti va massasini ancha kamaytirishga imkon beradi.
Dunyoda eng katta quvvatli turbogenerator (1200 MW) “Elektrosila” OAJ da (Sankt-Peterburg, Rossiya) tayyorlanib, Kostroma issiqlik elektr stansiyasida ishlab turibdi.
Atom elektr stansiyalarida reaktorlar ishlab chiqargan bug‘ning bosimi nisbatan kam boMganligidan, turbina va turbogeneratorlaming aylanish chastotasi n = 1500 ayl/min (2p = 4) qilib ishlatish tejamli hisoblanadi.
Quwati 200 — 300 MW boMgan turbogeneratorlar texnik jihatdan eng takomillashgan, tejamli va ishonchli hisoblanadi.
Stator va rotor chulg'amlarini ichidan suv bilan sovitishda turbogeneratorlarning eng katta quwatini 2 mln. kW gacha oshirish imkoniyati boMadi, xolos. Bitta turbogeneratorning quwatini yana ham oshirishni, faqat rotor chulg‘amini tayyorlashda o‘ta o‘tkazuvchaniik materialidan foydalanganda erishish mumkin (bunday turbogeneratorni krioturbogenerator deyiladi). Bunda hozirgi ishlab turgan quwatlardagi turbogeneratorlarning FIK ni oshirish va materiallar sarfini 2^-3 marta kamaytirish imkonini beradi.
Hozirgi vaqtda quwati 100 MW gacha boMgan turbogeneratorlarni havo bilan sovitish sistemasi qoMlanila boshlandi, istiqbolda esa bunday sistemani quwati 200 MW gacha boMgan turbogeneratorlarda qoMlash mumkinligi isbotlangan. Bu holda konstruksiya ancha oddiy bo'lib, turbogeneratorning tannarxi ham kamayadi.
Gidrogeneratorlarda rotorining aylanish chastotasi kam (n=50+500 ayl/min) boMib, ularning katta quwatlisi vertikal (tik) o'rnatiladigan qilib yasaladi. 18.3-rasmda bunday gidrogeneratorlarning osma va soyabon tiplarining konstruktiv sxemalari tasvirlangan.
Gidrogeneratorlarda stator va rotor chulg'amlari hamda stator poMat o‘zagi bevosita distillangan suv bilan sovitiladi. Agar bunday sovitish sistemasini xuddi shunday quwatga ega boMib, tashqaridan (sirtidan) havo bilan sovitish sistemasi bilan solishtirilganda distillangan suv bilan sovitish sistemasida bir xil oMchamdagi gidrogenerator quwatini 2 marotaba oshirish mumkin.
Hozirgi vaqtda Sayano-Shushensk GES da (Rossiya) har bittasining quwati 640 MW (720 MV A) aylanish chastotasi n = 142,8 ayl/min boMgan gidrogeneratorlar ekspluatatsiya qilinmoqda. Uning tashqi

2.