J kamolov, II. Ismoilov

и
£   =  
Ф 
A B +
 
Ф 
SC   +   Ф СД  +  
Ф 
DA
  =   -------
* П —
  +
  ---------
* n —
e 
nA 
e 
nB 
k T   .  nn 
к Т   „  nn 
к Т  
к Т  
к Т  
+   —
—   +   —
кп
—   =  —
 
пв
 
in nA
  +  
— in nc  -  
e 
nc 
e 
nA 
e 
B 
e 
A 
e 
c 
к Т   . 
к Т  . 
к Т
  . 
к Т   D 
к Т   0 
 
in nB
  +  
in nc
 
in nD
 
4
— in  nD
 
i n  n 4  =
 
0 
e 
e 
е
е
 
e
bo‘ladi.  Metall kontaktlarida temperatura har xil bo‘lsa  E   Ф  0   bo4maydi. 
Masalani  soddalashtirish  uchun  ikki  metall  kontaktdagi  tem peraturalar 
har  xil  bo'lsin.  Masalan:  AV  kontaktda  T p  BA  kontaktda  T 2aw algidek 
elektron  konsentratsivalari  п л va n„.
A 
В
Yopiq zanjir bo‘ylab ichki potensiallar farqlarining algebraik yig‘indisini 
aniqlaylik:
e 
nA 
e 
nB
e
  =
 
^
i n
^   =  
- i n O ]   -
  r , )
e 
nA 
e 
nA 
e
Soknggi ifodadan ko‘rinadiki, kontaktdagi temperatura har xil bolganda 
berk zanjirda  elektronlarning  konsentratsiyasi  va  tem peraturaga bog‘liq 
b o ig a n   EYUK  hosil  b o iad i.
M etallar sirtining vakuum  yoki havo bilan  hosil  b o ig a n   chegarasida 
hosil  bo lu v c h i  hodisa  (100-a,  rasm)  tashqi kontakt potensiallar ayirmasi 
deyiladi va u quyidagicha ifodalanadi:
1 3 0

---

bunda  WA,  Wf, —chiqish  ishlari.  A  va  В  o ‘tkazgichlarning  ulanmagan 
uchlaridagi umumiy potensial  ayirma:
b o £ladi.  Bu kontakt  potensial ayirmasi  1 — 1,5 volt  qiymatgacha erishadi.
Volta
 tajriba asosida bir qancha o‘tkazgichlami shunday qatorga o‘matdiki, 
katordagi biror o‘tkazgich o ‘zidan ilgarigi boshqa bir olkazgichga tegizilsa, 
manfiy  va  o lzidan  keyingi  o ‘tkazgichga  tegizilsa,  musbat  elektrlanadi. 
Voltaning qatori tubandagicha:
Al,  Zn,  Sa,  Cd,  Pb,  Sb,  Bi,  Hg,  Fe,  Си,  Ag,  Au,  Pt.
Agar Zn  bilan  Si  ni bir-biriga tegizsak. tashqi zanjirdagi tok yo£nalishi 
ruxdan misga tom on yo'nalgan b o ‘iadi.
Volta tekshirishlaridan  m a’lum  b o ld ik i,  bir xil  tem peraturada  L,  V,
S,  D va hokazo metallarning bir-biriga ketma-ket tegib turishida har ikkala 
metall orasida  (Ю0-6,  rasm) hosil b o ladigan kontakt  potensial ayirmalari 
eng  chctdagi  m etallarning  bevosita  bir-biriga  tegib  turishidan  hosil 
b o la d ig an   kontakt  potensial  ayirmasini  beradi.
Ikkita bir-biriga tegib turuvchi o‘tkazgichlar orasidagi kontakt potensial
e 
e 
n B
Cl 
y l l   l l i O O l l i J  
A
 
A 
A
J
 
A<р? 
Аф3 
A (p .,
boiadi.  Bunga asosan  eng chetdagi  m e tallarb irx ilb o lsa,
ayirmasini
Acp]
 
A (p2 
A (p
a
4^
100-rasm.

---

А?!  !  АФ2  ,  Афз  = 0 
А(р2 
А (ръ 
Аср4
Ikki  А,  V  metall  sirtlarini  bir-biriga  tegizganimizda  (99-  rasm)  shu 
zahoti  metall  sirtlari  bir xil  (p0  potensialga  ega b o ia d i.  Lekin  har qaysi 
metallning  ichki  qismidagi  potensial  sirt  potensiali  (p0  dan  potensial 
sakrash  (pa  va  (ph  cha  yuqori  b o ‘ladi.  Shunday  qilib,  metalldagi  ichki 
potensiallar  (pQ + (pa v a( pa +cpb  boiadi.  q>a  va  (pb  ikki bir-biriga tegizilgan 
A  va  V  metallarning  o ‘zlariga  xos  sirt  potensial  sakrashlaridir.  A  va  V 
metallardagi elektron gaz zichligi, ya’ni  1  m3 dagi elektronlar soni  na  va 
nb
  b o lsin .  Agar  >  b o ls a ,  >  b o ia d i.  Bu  holda  V  dan  A ga  qarab  ozod 
elektronlar difiuziyasi boshlanib, V metallning potensiali ko‘paya boradi, 
A metallning potensiali esa pasaya boradi.
Bu jarayon ikki metallning  ichki  potensiallari o ‘zaro tenglashguncha 
davom etib, so£ng elektronlarning bir tomonlama difiuziyasi ham  to'xtaydi. 
U   holda bir-biriga  tekkan  m etallar  orasida  m a lu m   poten—sial  ayirmasi 
hosil b o iad i.  Bu potensial ayirma  cpa  - c p b  ga teng boiadi.
Agar  zanjir  metall  va  eritm alardan  tuzilib,  chetlaridagi  m oadalar 
(elem entlar)  bir  xil  b o lsa ,  u  vaqtda  zanjir  oxiridagi  potensial  ayirmasi 
nolga teng boim asligi  mumkin,  demak,  berk zanjirda tok paydo b o ia d i 
(galvanik elementlar).
49-