|
6 - j a d v a I
Uchqunni
o ‘tkir uchlar
orasida hosil
b o lis h
m asofasi, m
Elektrodlar shar
shaklida b olgan d a
Yassi elektrod
b olgan d a, ular
o r a lig l, m
Diametri
0,05 m
Diametri
0,3 m
1
2
3
4
5
20000
0,155
0.058
0,06
0,06
40000
0,455
0,13
0,13
0,177
100000
2,20
0,45
0,357
0,367
200000
4,10
2,62
0,753
0,753
300000
6,00
5,30
1,26
1,44
Bu qiymatlar yuqori voltli uchqun voltm etrlarni yasasnda hisobga
olinadi.
46- §. Plazma to‘g‘risida tushuncha
Gaz razradining turli shakllarida b a’zan kuchli ionlashgan gaz hosil
b o ‘ladi, bu gazda elektronlar konsentratsiyasi musbat ioniar konsen-
tratsiyasiga taxminan teng bo iad i. Birday konsentratsiyada taqsimlangan
elektronlar va musbat ionlardan iborat sistema elektron —
ionli plazma
yoki oddiv qilib
plazma
deb ataladi.
Yolqin razradning musbat ustunida plazmani kuzatishimiz mumkin.
Plazma uchqun razradning bosh kanalida ham hosil b o iad i.
Plazmada elektronlar va ionlar konsentratsiyasi birday bolgani uchun
unda metallardagi singari hajmiy zaryad nolga teng boiadi. Bundan tash-
qari gaz sezilarli ionlashganda plazmaning elektr olkazuvchanligi juda katta
bo'ladi. Shuning uchun o‘zining elektr o ‘tkazuvchanligiga ko‘ra ion plaz-
masi metallarga yaqin boiadi.
Agar plazma elektr maydonda b o lsa , u holda plazm ada elektr tok
hosil b o ia d i va issiqlik ajraladi. Bunda maydon energiyani dastlab
harakatchanroq b o ig a n zarralar sifatida elektronlardan oladi, so‘ngra
to‘qnashuvlarda molekula yoki ionlarga beradi. Biroq to‘qnashuvlarda ishtirok
1 24
etayotgan zarralaming massalarida katta farq bo ‘lgani uchun elektron ionga
o ‘zining hamma energiyasini emas, balki energiyasining bir qismini beradi.
Kichik bosimlarda to ‘qnashuvlar soni kam boiadi. Chunki elektronlaming
o‘rtacha kinetik energiyalari ionlarning o‘rtacha kinetik energiyasidan katta
b o ia d i. Boshqacha qilib aytganda, plazm ada elektron gazning harorati
ion gazning haroratidan katta boiadi (noizotermik plazma). Bu haroratlami
bilvosita m etodlar bilan o lc h a sh mumkin. M asalan, biqsima razradning
musbat ustunida bosim 0,1 mm sim ob ustuni tartib id a b o lg a n id a
elektronlarning harorati 10s К va undan ham yuqori b o iish i mumkin,
holbuki ionlarning o ‘zi bolganda harorat bir necha yuz gradusdan ortmaydi.
Bosim ortganda to ‘qnashuvlar soni ortib, elektron, ion gazlari orasida
issiqlik almashinishi kuchayadi, ularning haroratlari farqi kamayadi. Yetarlicha
yuqori bosimlarda elektronlar va ionlarning haroratlari birday b o ia d i
(izotermik plazma). Izotermik plazma hamma vaqt yuqori harorat yordamida
boladigan ionlanishlarda yuzaga keladi (masalan, uchqun kanalida).
Laboratoriya sharoitlarida plazma faqat gaz razradlaridagina hosil b oiib
kolmaydi. balki elektron o ‘tkazuvchanlikka ega b o lg a n qattiq jism lar
(metallar, yarim olkazgichlar) da harakatchan olkazuvchanlik elektronlar
va umumiy hajmiy zaryadi nolga teng b o lg a n harakatsiz musbat ionlar
ham elektron — ionli plazma hisoblanadi.
Birok plazma ko‘proq kosmik jismlarda uchraydi. Yuqori harorat va turli
nurlanishlar ta ’sirida kosmosdagi moddalaming asosiy massasi amalda to ‘da
ravishda ionlashgan va kuchli ionlashgan plazma holatida boiadi. Xususan,
quyosh butunlay plazmadan iboratdir. Shu kabi yer atmosferasining yuqori
qatlamlari (ionosfera) ham plazmadan iborat.
Plazm a kuchli ionlashgan gaz b o lg a n i uchun odatdagi gazlarga
birmuncha o'xshash b o iad i va ko‘pchilik gaz qonunlariga bo‘ysunadi. Biroq
plazma bilan oddiy gazlar orasida tam om an qaram a-qarshi farqlar bor.
Bu farqlar ayniqsa, magnit maydon mavjud b o lg an id a yorqin namoyon
b o iad i. Birinchi farqi, magnit maydon plazmaning zarralari (ionlari va
elektronlar)ga neytral atom lar gazida bolm aydigan katta kuchlar (Lorens
kuchlari) ta'sir qiladi. Z arralar magnit maydon b o ‘ylab harakatlanganda
bu kuchlar nolga teng. Magnit maydonga ko‘ndalang harakatlanganda bu
kuchlar maksimal b o ia d i va zarralar harakatiga to ‘sqinlik qiladi. Ikkinchi
farq shundaki, plazmada elektronlar va ionlar Kulon kuchlari yordamida
o ‘zaro kuchli ta ’sirda boiadi. Bu ikki hoi va kuchli ionlashgan plazmaning
katta elektr olkazuvchanligi birgalikda elektr va magnit maydonlar
b o lg an id a plazmaning xossalari va uning harakat tenglamalari odatdagi
1 2 5
gaz va suyuqliklarning xossalari va harakat tenglam alaridan keskin farq
qilishini ko‘rsatadi.
Plazmaning elektr o ‘tkazuvchanligi katta bo‘lgan alohida suyuqlik sifatida
karalgandagi harakat qonunlarini o ‘rganish ko‘plab yuqori haroratli kosmik
jism jarayonlarini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Plazma xossalarini tadqiq
qilish juda katta amaliy ahamiyatga ega, chunki plazm adan foydalanish
yordamida boshqariluvchi termoyadro reaksiyalarini amalga oshirishning
prinsipial imkoni ochilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
