J jaloloy, A. Fattaxov, I. Axmedov, I. Xotamov, G. Xodjamuratoya, A. Azlarova, A. Shadmankulov, D. Jaloloya, D. Qosimov

8 - b o b .
NOTIJORAT MARKETINGI
8 .1 -§ Notijorat marketingining mohiyati va ahamiyati
Ishlab chiqarish hajmining o ‘sishi, assortimentining kengayishi, 
ya’ni tovar va xizmatlarning kelib chiqishi, iqtisodiyotdagi tarkibiy 
o ‘zgarishlar, menejmentning takomillashuvi va boshqalar korxonaning 
bozor faoliyatiga, uning foydaliligini oshirishga yangicha yondashuvlami 
talab qiladi va bular marketingning yangi yo‘nalishi va konsepsiyalarini 
shakllantirishda o ‘z aksini topdi.
U la rg a n o tijo r a t m a rk e tin g i m isol b o ‘la oladi. N o tijo r a t 
marketingining shakllanishi va rivojlanishiga asosan, quyidagilar sabab 
boMgan:
- notijorat faoliyatga obyektiv zarurat;
- iqtisodiy erkin va mustaqil notijorat faoliyat yurituvchilarning 
mavjudligi;
- bu faoliyat natijasi va erkin notijorat almashinuvining mavjudligi;
- notijorat muhitida raqobatni q o ‘llash;
- yuqori unum li va foydali notijorat faoliyatni rag'batlantirish va 
hokazolar.
Bu sabablar bizning notijorat faoliyat va uning marketingi haqidagi 
bilimimiz darajasidan q at’iy nazar, har qanday jamiyatda mavjuddir 
va amal qiladi. U ni bilish esa shu soha xodimlari faoliyati samarasini 
yuksakroq qilishi mumkin, xolos. H ar qanday milliy iqtisodiyot, m am - 
lakat boshqaruv a p p a ra tija m o a t tashkilotlari, iqtisodiyoti, rivojlanish 
darajasidan q at’iy nazar, foyda olishga qaratilmagan ko‘pgina notijorat 
faoliyatni ham amalga oshiradi. Bu faoliyat natijalari ma’lum jamiyat va 
uning a ’zolarining ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan va u iste’mol- 
chiga maxsus yetkazish organlari marketingi vositasida amalga oshirilishi 
mumkin. Bu faoliyat haqida F. Kotier quyidagicha fikr yuritadi: «Marke­
ting insonlar o ‘z ehtiyojlarini almashinuv yordamida qondirish bilan 
bog‘liq har qanday joyda o ‘z o ‘rniga ega». Almashinuv-bu biror kishidan 
xohlagan obyektni o'rniga boshqa bir narsa taklif etgan holda alma- 
shishdir.

---

Notijorat marketingi konsepsiyasini qo'llash zaruratining m uhim
shartlaridan bin notijorat faoliyati raqobat muhitida amalga oshishi, 
notijorat subyektlarining xizmat, g‘oya, konsepsiya, dasturlar va 
boshqalar «bozori»dagi raqobat kurashlarida xarakterlanadi. Bunday 
kurashga dosh berish yoki unda g‘olib chiqish hozirgi zamonaviy raqobat 
m uhitida faqatgina marketing usul va uslubiyotlari, kommunikatsiya 
vositalarini qo'llash orqali mumkindir.
Notijorat marketingi — bu klassik marketing tamoyillariga asoslangan 
va daromad olish bilan bog‘liq b o ‘lmagan maqsadlarga erishishga 
y o ‘naltirilgan, raqobat muhitidagi notijorat yuridik yoki jism oniy 
shaxslaming faoliyatidir.
Notijorat marketingi ham klassik marketingning to ‘rt asosiy tamoyili 
negizida yaratilgan b o ‘lib, buni misollar bilan ko‘rib chiqamiz.
Inson tabiatan o ‘zining har qanday faoliyatidan natija (mukofot) 
olishga intiladi va shaxsiy qiziqishni izlash yakuniy hisobda butun jamiyat 
holatini belgilaydi. Masalan, saylovchilar parlament a ’zolarini saylashga 
o ‘zlari saylash bilan députât yordamida davlat boshqaruvidagi ehtiyoj- 
larini qondirishga intiladilar. Ammo, saylovlarida o ‘z saylovchilarida 
xatoga yo‘l qo‘yishlari mumkin. N otijorat marketingi vositalari bu 
xatoning oldini olish yoki minimumga tushirishga xizmat qiladi.
Ikkinchi tamoyil. M anfaatdorlik x arakteri insonlarning didi, 
madaniyati va hokazolarga asoslangan har xil shaxsiy qarashlari yordami 
bilan belgilanadi. Agar ular jamiyatda qabul qilingan axloqiy, m a ’naviy 
va ijtimoiy qoidalar chegarasidan chiqmagan bo‘lsa, jamiyat ulami qabul 
va hurmat qilishi lozim. Bu tamoyil jamiyat a ’zolariga tanlash imkonini 
beradi. Pullik va bepul ta ’lim, sogMikni saqlash, armiyada oddiy yoki 
alternativ xizmat o ‘rtasida, aniq bir diniy aqidalam i tanlash va h.k.
M a’lumki insonlar va ular aloqada bo'lgan korxonalar faqatgina 
erkin va raqobatli almashinuv yordamida o ‘z maqsadlariga erishadilar. 
M asalan, agar prezidentlikka nom zod saylovchilar talablariga mos 
kelsa, unda partiya saylovlarda g‘olib chiqadi, elektorat esa o ‘z xohishini 
qondiruvchi prezidentga ega b o ‘ladi. Bunda, notijorat marketingi 
vositasida taklif qilinayotgan nom zodni saylovchilar ovoziga notijorat 
«almashinuv»ini amalga oshirishda yuqori natijaga erishish imkonini 
beradi.
Bozor iqtisodiyotining «iste’molchining tanlov tamoyili» shuni 
bildiradiki, odam o ‘z faoliyatiga javobgar va unga nim a yaxshi-yu nima

---

yomonligini hal qilishga qodir. Masalan, qo‘shiq muxlisi erkin ravishda 
xonandani, dastani, yoki musiqa yo'nalishini tanlaydi, bem or — 
jarro h lik operatsiyasini o 'tk az ish uch u n klinikani, o 'q u v ch i — 
kutubxonani, tomoshabin — televizion kanalni tanlaydi va h.k. Shunday 
qilib, notijorat marketingi vositasi bu tanlovni to ‘g‘ri yo‘lga qo‘yishi, 
samaradorligini yuksaltirishi mumkin.
Notijorat marketingining klassik marketingdan bir qancha xusu- 
siyatlar bilan ajralib turadi.
Birinchidan, notijorat marketingi inson faoliyatini juda keng doirada 
va foyda olish bilan bog‘liq bo‘lmagan sohasini qamrab oladi. Bu soha 
tarkibiga quyidagilami kiritish mumkin: siyosat, sogiiqni saqlash, ta ’lim, 
sport, din, xayriya faoliyati, mudofaa va xavfsizlik, ilm, san’at va h.k.
Notijorat marketingi jamiyat a ’zolarining quyidagi birinchi darajali 
va hayotiy muhim talablarini to ‘liqroq va foydaliroq qondirishga yordam 
beradi: fuqarolik, huquq va erkinliklariga, davlat boshqaruvida ishtirok 
etishga, xavfsizlikka, sog‘liqni saqlashga, t a ’lim olishga, ijtimoiy, 
madaniy san’at asarlari va h.k.larga talab. Notijorat marketing birvaqtda 
uch turdagi notijorat subyekti guruhlari qiziqishlari o ‘rtasida aloqa 
o 'm atish muammolarini hal qilishga imkon beradi: notijorat faoliyati 
bilan shug'ullanuvchi davlat, nodavlat va jismoniy shaxslar. Masalan, 
hukumat, cherkov, «Anti-SPID» fondi, jam o a ilg'orlari va taniqli 
olimlar, artistlar qiziqishlari S P ID ga qarshi kurash dasturini amalga 
oshirish jarayonida kesishadi.