J izzax politexnika instituti «iqtisodiyot va menejment» kafedrasi «iqtisodiyot nazariyasi» fanidan

Bozor tushunchasi, uning vazifalari va turlari

Bozor – bu ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) bilan iste’molchi (xaridor)ni bir-biriga bog‘laydigan, ayriboshlash jarayo­niga xizmat qiladigan tartiblar, mexanizmlar va muassa­saviy tuzil­malardir.

Bozorning asosiy mazmuni so­tuvchi va xaridorlarningo‘zaro keli­shuvi, ekvivalentlilik prinsipi aso­sida ayriboshlash, ishlab chiqaruvchi­larning xarajatlari qoplanib, foyda olishi va to‘lovga qodir bo‘lgan iste’molchilar talabiningqondi­ri­lishi va raqobatchilik muhitining mavjud bo‘lishidan iborat­dir. Ayrim mualliflar bozorni sotuvchi va xaridorlar tartibsiz to‘planib, juft-juft, to‘p-to‘p, guruh-guruh bo‘lib oldi-sotdi qiladigan joy deb hisoblasalar, ayrimlari uni kishilarga rizqu ro‘z ulashadigan fayzu barakotli, sirli dasturxon deb ataydilar²⁴.

Bozorning asosiy vazifasi ishlab chiqaruvchilar tomonidan yaratilgan tovar va xizmatlarni iste’molchilarga, iqtisodiy resurslarni ishlab chiqaruvchilarga yetkazib berishdan iborat­dir

Bozor turli xil vazifalarni bajarsa-da, ular o‘zaro bog‘liqva bir-birini taqozo qiladi.

Hozirgi davr bozori bir qator tartiblarga asoslanadi:

– xo‘jalik yurituvchi subyektlar iqtisodiy faoliyat erkinligi va uning natijalari uchun javobgarligi;

– talab va taklif nisbatiga asoslangan narxningerkin shakllanishi;

– resurslarni yetkazib beruvchi, ishlab chiqaruvchi va iste’mol­chilar o‘rtasida raqobat mavjudligi;

– davlatning xo‘jalik yurituvchilar faoliyatiga eng kam darajada aralashuvi.

Sanoat jihatdan rivojlangan mamlakatlarda bozor quyi­dagi belgilar bilan tavsiflanadi:

– ommaviy ishlab chiqariladigan tovarlar bilan to‘yingan­ligi, ularningqat’iy ravishda alohida guruh iste’molchilar ehtiyojini qondirishga yo‘naltirilganligi;

– iste’molchilarningeng murakkab talabiga javob berishga layoqatli, moslashuvchan ishlab chiqarish mavjudligi;

– ishlab chiqaruvchilar maqsadli vazifasiningo‘zgarib turishi. Ular raqobatbardoshlikni ushlab turish uchun mahsu­lotni modifikatsiyalash, uning sifatini oshirish, xarajat­larni kamaytirish va bozorni kengaytirishdan manfaatdorligi;

– tadbirkorlik faoliyati shakllari o‘zgarishining ro‘y be­rib turishi. Jumladan, yetakchi g‘arb mamlakatlari iqtiso­diyo­tida XX asr 70-yillari o‘rtalaridan boshlab yirik korpo­rat­siyalar bilan birga kichik biznes ham muhim rol o‘ynay boshlagan;

– yollanma xodimlarning boshqarish va korxona mulkida qatnashishni taqozo qiluvchi mehnat munosabatlari yangi turi­ningqaror topishi;

– iqtisodiyotga energiya va material tejovchi tavsif xos­ligi;

– “xizmat sig‘imli” iqtisodiyot shakllanish jarayonining kucha­yib borishi. Jumladan, AQSH YaIM qiymatida xizmatlar qiymati ulushi 60 foizdan ko‘proqni tashkil qiladi.

3.