J izzax politexnika instituti «iqtisodiyot va menejment» kafedrasi «iqtisodiyot nazariyasi» fanidan

Qiymatning turli xil nazariyalari

Iqtisodiy fanda tovar qiymatining negizini nima tashkil qiladi degan savolga javob berishda ikki xil yo‘nalish mavjud bo‘lib, ular o‘rtasida doimiy munozaralar bo‘lib kelgan.

Qiymatning mehnat nazariyasi tarafdorlari qarashicha, tovarlarni ayriboshlash ularningqiymati asosida amalga oshiriladi. Qiymatningmiqdori esa, ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari bilan, ya’ni ijtimoiy zaruriy ish vaqti bilan o‘lchanadi.

Qiymatning mehnat nazariyasiga ko‘ra ijtimoiy zarur ish vaqti o‘ziga xos ijtimoiy mehnat me’yori rolini o‘ynaydi. Bu me’yor bozorda aniqlanadi va tovar ishlab chiqaruvchilar unga amal qilishlari zarur. Кeragidan ortiqcha mehnat sarflari jamiyat tomonidan e’tirof etilmaydi. Bozorda muayyan turdagi tovarlarning asosiy massasini ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lganidan amaldagi ortiqcha mehnat sarflariga hech kim haq to‘lamaydi.

Qiymat qonuni muhim iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarni bajaradi. Bular: tovar ishlab chiqaruvchilarni tartibga solish; mehnat unumdorligi o‘sishini rag‘batlantirish; ishlab chiqa­ruvchilarni ijtimoiy - iqtisodiy jihatdan tabaqalashtirish.

Qiymat qonunining tartibga solib turuvchi vazifasi raqobat kurashi natijasida bozor narxlarining stixiyali ravishda tebranib, ularning ijtimoiy qiymatdan farqqilib turishidan iborat. Tovar narxining ijtimoiy qiymatidan chetga chiqish shart-sharoitlari quyidagilardan iborat deb hisoblanadi:

Talab = taklif, bo‘lsa narx = qiymat

Talab > taklif, bo‘lsa narx >qiymat

Talab < taklif, bo‘lsa narx
Shunday qilib, tovarlar narxining ular qiymatidan farqqilishi tovar ishlab chiqaruvchilarning xohishi bilan sodir bo‘lmay, balki obyektivqiymat qonunining kuchi ta’siri ostida ro‘y beradi.

4.