J., Barakayev N. R. Tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari

2.
 
Umumilmiy va xususiy metodlar. 
Ijtimoiy-iktisodiy rivojlanish jarayoni davomida tabiiy tarzda vujudga 
keladigan har qanday mazmundagi muammolarni/o‘zgarishlarni tizimli o‘rganish 
galdagi rivojlanish bosqichiga, ya’ni mikdoriy ko‘rsatkichdan, sifat ko‘rsatkichiga 

---

182 
o‘tishni ta’minlash uchun xizmat qiladi. Bu o‘z navbatida jarayonni ilmiy 
o‘rganishni (bilishni) taqozo etadiki, bunda abstraksiya, induksiya va deduksiya 
kabi metodlardan foydalanishni taqozo etadi. 
Bilish
, 
olamning inson ongida aks ettirish jarayoni hisoblanib, inson o‘zini 
qurshab olgan atrof-muxit tugrisida bilim va tasavvurga ega bulmay turib, 
faoliyatning biron-bir turi bilan shug‘ullana olmaydi. Buning mahsuli, natijasi 
bilim bo‘lib, bilimlar maishiy, ilmiy va maxsus kabi turlarga ajratiladi. Har qanday 
muammoni o‘rganish uchun bilim kerak bo‘ladi va tahlilni amalga oshirish 
davomida ehtiyoj sifatida, kasbiy zaruriyat ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. 
Har qanday bilish mavhumlik jarayonlari bilan zaruran bog‘liq. Bu 
jarayonlarsiz narsa(jarayon)ning mohiyatini ochib berish, uning “ichi”ga chuqur 
kirish mumkin emas. Narsa(jarayon)ni bo‘laklarga bo‘lish, undagi muhim 
jihatlarini qismlarga ajratish, ularni “sof” holida har tomonlama tahlil kilish, 
tafakkurning mavhumlashtiruvchi faoliyati natijasidir. SHu sababli muammoni 
o‘rganishda jarayonida abstraksiyaning axamiyati juda katta. Abstaksiya 
nechog‘lik chinakam ilmiy bo‘lishiga qarab amaliyot mezoni tarzida xizmat qiladi. 
Abstraksiya 
(
lot. abstaktio - mavxumlik) bilish shakllaridan biri bo‘lib, u 
narsa(jarayon)larning bir qancha xossalarini va ular o‘rtasidagi aloqadorlilarni 
fikran nazardan soqit qilishdan hamda biron bir xossa yoki munosabatni ajratib 
ko‘rsatishdan iborat. Nazardan chetlatish jarayoni abstraksiyalash mahsuli 
hisoblanib, voqea, hodisa, predmetlar kuzatilayotganda nihoyasizlik abstraksiyasi, 
“sanab chiqilgan”, “tugallangan” 
abstraksiyalaridan foydalanish mumkin. 
Har bir muammoni o‘rganishda abstraksiyasiz biror bir natijaga erishib 
bo‘lmaydi. Uningsiz predmet(jarayon)ni mohiyatini ochish, uning ichki tabiatiga 
kirish mumkin emas. Narsa, hodisa, predmetni bo‘laklarga bo‘lish, ularni muhim 
tamoyillarini o‘rganish, bo‘laklarga ajratish abstraksiya metodi orqali bajariladi. 
Tizimli tahlil etish jarayonida, fikr, murakkablikdan oddiylikka, tasodifdan 
zaruratga qarab, xilma-xillikdan ayniyatga va birlikka qarab harakat qiladi. SHu 
sababli, tizimli idrok alohida o‘rin tutadi. CHunki, tizili tahlilning maqsadi 

---

183 
kismlarni, murakkab butunning unsurlari sifatida o‘rganib, ular o‘rtasidagi aloqa 
va qonuniyatlarni aloqadorlik darajasini belgilab olishdan iborat. Biroq, tizimli 
tahlil jarayonning mohiyatini ajratib, mavhum holda qolayotgan birlik, xilma-
xillikdagi birlikni ochish uchun xizmat qiladi. Bunda sintezlashuv jarayoni 
vazifadorligi jixatidan muhim urin tutib, tahlil davomida ajratilgan qismlar, 
xossalar, munosabatlarni yagona bir butunlikka keltirish uchun xizmat qiladi. 
Sintez birlikdan, tafovutga va xilma-xillikka karab yunaltirilgan bulib, umumiylik 
va xususiylikni, birlik va xilma-xillikni muayyan organik yaxlitlikga birlashtiradi. 
Maydonini kegaytirishi bo‘yicha murakkab vaziyatga tushirsada, ammo 
tadqiqotchining tahliliy faoliyatining mazmundorligini ta’minlaydi. CHunki 
o‘rganilayotgan jarayonga ta’sir ko‘rsatadigan barcha omillar (sub’ekti, 
ob’ektiv)ning ta’sir ko‘rsatishini darajaviyligini (ular, kuchli ta’sir ko‘rsatadi, 
to‘ldiruvchi tarzida amal qilishi mumkin) belgilab olish imkoniyatini yaratadi. Bu 
o‘z navbatida tizimli tahlil turining tuzulishiga oid tasavvurga ega bo‘lishni takozo 
etadi.