J., Barakayev N. R. Tizimli tahlil va qaror qabul qilish asoslari

 
3.
Qaror qabul qilishda tanlov
. 
Harqanday tanlov, izlanishda, harakat kilishda maqsad sari borishga da’vat 
etadi. Faqat tanlov barcha faoliyatlarni maqsadga bo‘ysindiradi. SHuning uchun 
ham qaror qabul qilishda tanlay olish o‘ta muhim hisoblanadi. O‘z vaqtida to‘g‘ri 
tanlangan yo‘l mutaxassisning qobiliyati bilimi va boshqalarga bog‘liq hisoblanadi, 
Qaror qabul qilishda to‘g‘ri tanlash uchun muammo chuqur o‘rganilgan 
bo‘lishi, tanlashdagi alternativ echimlar ko‘p bo‘lishi kerak. Tanlashda nafaqat 
sinov va xatolik metodidan, balkim ilmiy asoslangan kompyuterlashgan
modellashtirish, dialogli echimlar metodi, ekspertli sistemalar, baza ma’lumotlarini 
boshqarish, avtomatlashtirilgan ma’lumotlar bazasi va boshqalardan samarali 
foydalanish kerak bo‘ladi.

---

131 
Tanlovning ko‘p tarmoqli masalalari mavjud, ularga: alternativ echimning 
ko‘p bo‘lishi, alternativ echimlarni tanlashda bir yoki ko‘p mezonlarini bo‘lishi, 
tanlash rejimining bir marotabaligi yoki takror bo‘lishi, tanlov oqibatlarining 
oldindan ma’lum bo‘lishi, risk vaqtidagi tanlov, ko‘p masalalar noma’lumligidagi 
tanlov, tanlovdagi javobgarlikning bir tomonlama bo‘lishi yoki ko‘p tomonli 
bo‘lishi, tanlash vaqtidagi kelishuv darajasi va boshqalar. 
Tanlov vaqtida masalaning kriterial yozuvi xam muhim rol uynaydi. Ko‘p 
kriteriali tanlovda umumiy echim bo‘lishi mumkin emas, shuning uchun unda 
iloji boricha bir echimga kelish kerak bo‘ladi. Tanlovda kriteriylarni 
maksimallashtirish xam zarur hisoblanadi. Ko‘p kriteriyli masalada ko‘p 
kriteriyani bir kretiriylikga o‘tkazish muhim hisoblanadi. Xuddi shuningdek, uning 
shartlarini aniqlash ham maqsadga muvofiqdir. 
Tanlovda binar munosabatlardan foydalanish xam maqsadga muvofiq 
hisoblanadi. Binar munosabat bitta alternativ echimda emas, balkim kamida
echim ikkita bo‘lishi talab etiladi, xuddi shuningdek ikita echimni -biriga 
taqqoslab kerakli tomonlarni tanlash mumkin bo‘ladi, bir juft alternativ echim 
ichida boshqa echimlarga o‘xshashi bo‘lmaydi. Binar munosabatlarda juftliklarga 
ajratish va munosabatini ko‘rib chiqish, matritsalardan foydalanish, grafiklar 
balandligidan foydalanish va echimlarning kesishish nuqtasini aniqlash metodlari 
keng qo‘llaniladi. Binar munosabatlar: refleksiv, antirefleksiv, simmetrik , 
antisimmetrik, tranzitli, manfiy tranzitli, kuchli tranzitli bo‘lishi mumkin. 
Tanlovlar tipik, o‘rtacha va original bo‘lishi mumkin. Tanlovda matematik 
usullar keng qo‘llaniladi. Tanlovda guruh bo‘lib tanlash ham samarali hisoblanadi. 
Albatta barcha shartlar ichida tanlashda berilgan sharoitda eng yaxshi hisoblangan 
optimal echimlarni, alternativlarni tanlash muhimdir. 
Tanlovda yana bir metod - ekspert metodi ko‘p qo‘llaniladi. Bunda
insonlarning intellektidan foydalaniladi. Ekspert tanlovda ichki va tashi
omillardan keng qo‘llaniladi. Bunda ekspertlarning psixologik holati va sharoiti 
muhim o‘rin egallaydi va ekspertlar ekpertiza kilishdagi barcha javobgarlikdan holi 
bo‘lishi lozim. Ekpertli ekspertiza anonim, ochi, anketali, majlisli ( qo‘mitali, 

---

132 
kollegial, kommissiyali, shtabli), diskussiyali ( konsilium, sudli, ilmiy kengashli), 
ishchi uyin sifatidagi, aqliy hujum va boshqalar bo‘lishi mumkin.