J. B. Lamark va nemis olimi G. R. Trevina rus tomonidan fanga kiritilgan bo‘lib, «bios» hayot, «logos»

Aminokislotalar. Aminokislotalar kichik molekulali organik birikmalar bo‘lib, organik karbon kislotalarning

hosilalari hisoblanadi. Tirik organizmlardagi oqsil turlarining xilmaxilligi

oqsillar tarkibiga kiruvchi

aminokislotalarning turli variantlarda kombinatsiyalar hosil qilishi tufayli ta’minlanadi. Aminokislotalar

molekulasi barcha aminokislotalar uchun bir xil bo‘lgan ikki qismdan, aminoguruh (– NH2) va karboksil guruh

(– COOH) va har bir aminokislota uchun o‘ziga xos bo‘lgan qism – radikaldan iborat. O‘simliklar va ko‘pchilik

mikrooganizmlar hujayralaridagi oqsillar tarkibiga kiruvchi barcha aminokislotalar tabiatda uchraydigan

boshqa moddalardan sintezlanadi. Biroq bu xususiyat odam va hayvonlarda (ayrim xivchinlilardan tashqari)

mavjud emas. Odam va hayvonlar bir necha aminokislotalarni boshqa organik moddalardan sintezlay

olmaydilar. Bu aminokislotalar ular organizmiga ovqat tarkibida qabul qilinishi kerak. Bu aminokislotalar

almashinmaydigan aminokislotalar deyiladi. Masalan: valin, izoleytsin, leytsin, lizin, metionin, treonin,

triptofan, fenilalanin. Odam va hayvon organizmida boshqa organik moddalardan sintezlanadigan

aminokislotalar almashinadigan aminokislotalar deyilad

aminokislotalarning umumiy formulasi.

2. Ontogenez davrlarini tushuntiring ?

Tirik organizmning shakllana boshlashidan hayotining oxirigacha ketmaket sodir bo‘ladigan morfologik, fi

ziologik, biokimyoviy oʻzgarishlar majmuyi individual rivojlanishi yoki ontogenez (yunoncha onton –

mavjudot, genezis– rivojlanish so‘zlaridan olingan) deyiladi. Ontogenez tushunchasi 1866yilda

E.Gekkel

tomonidan fanga kiritilgan. Ontogenez jinsiy ko‘payadigan organizmlarda tuxum hujayraning rivojlanishidan,

jinssiz ko‘payadigan organizmlarda ona organizmdan ajralishidan boshlanadi va umrining oxiriga qadar davom

etadi.

Ontogenez asosan ikki davrga bo‘linadi: embrional rivojlanish davri,

postembrional rivojlanish davri.

Embrional rivojlanish davri. Bu davr zigota hosil bo‘lishidan boshlanib tug‘ulgungacha yoki tuxum

qobig‘idan chiqqunga qadar davom etadi. Embrional davri maydalanish, gastrulatsiya, organogenez

bosqichlariga bo‘linadi. Zigota – ko‘p hujayrali organizmlarning bir hujayrali bosqich bo‘lib, bunda mitozga

tayyorgarlik kuzatiladi.

Postembrional rivojlanish davri. Tug‘ilish yoki tuxumdan chiqishdan keyin ontogenezning postembrional

davri boshlanadi. Postembrional rivojlanish quyidagi davrlarni o‘z ichiga oladi. Yuvenil davr – voyaga

yetgungacha bo‘lgan davr, pubertat davr – voyaga yetgan, yetukli Yuvenil davr tug‘ilishdan boshlanib jinsiy

balog‘atga yetguncha davom etadi. Bu davr birbiridan

farqlanadigan ikki xil yo‘l bilan amalga oshishi

mumkin. Rivojlanishning bu yo‘llari bevosita (to‘g‘ri, metamorfozsiz) va bilvosita (noto‘g‘ri, metamorfozli)

rivojlanish deb ataladi.

3. DNK molekulasining uzunligi 850 nm ga teng. DNK molekulasidagi nukleotidlar sonini

aniqlang.

850 nm : 0.34nm = 2500 ta nukleotid bor.

11bilet

1. Almashadigan va almashmaydigan aminokislotalarni izohlang

Odam va hayvonlar bir necha aminokislotalarni boshqa organik moddalardan sintezlay olmaydilar. Bu

aminokislotalar ular organizmiga ovqat tarkibida qabul qilinishi kerak. Bu aminokislotalar almashinmaydigan

aminokislotalar deyiladi. Masalan: valin, izoleytsin, leytsin, lizin, metionin, treonin, triptofan, fenilalanin.

Odam va hayvon organizmida boshqa organik moddalardan sintezlanadigan aminokislotalar almashinadigan

aminokislotalar deyiladi.

2. To’liq va chala o’zgarishlar bilan kechadigan rivojlanishni taqqoslang.

Bevosita rivojlanish. Har qanday rivojlanish organizmning sifat o‘zgarishlarini o‘z ichiga oladigan murakkab

fi ziologik jarayondir. Bevosita rivojlanishda tuxumdan chiqadigan yoki tug‘iladigan individ voyaga yetgan

individga o‘xshash bo‘ladi. Lekin voyaga yetgan individga nisbatan nerv sistemasi faoliyati birmuncha sodda,

jismonan ancha zaif hamda ba’zi organlari (jinsiy organlar) yetilmagan bo‘ladi. Rivojlanishning bu turi sudralib

yuruvchilarda, qushlarda, sutemizuvchilarda kuzatiladi.

Bilvosita rivojlanish. Rivojlanishning bu turi ham xuddi bevosita rivojlanish kabi o‘sish bilan davom etib

boradi. Voyaga yetgan davrda o‘troq yashovchi bulutlar, aktiniyalar, korall poliplari, ko‘p tukli halqali

chuvalchanglarning lichinkalari harakatchan bo‘lib, tarqalishni ta’minlaydi. Hasharotlarda to‘liq va chala

metamorfoz farqlanadi. Qattiqqanotlilar (qo‘ng‘izlar), pardaqanotlilar, tangachaqanotlilar, ikkiqanotlilar,

burgalar turkumlari vakillari uchun to‘liq metamorfoz, suvarak, qandalalar, tog‘riqanotlilar, beshiktebratar, bit,

termitlar kabi turkumlarning vakillari uchun chala metamorfoz xos. To‘liq metamorfozda tuxumdan – lichinka,

undan g‘umbak, g‘umbakdan – voyaga yetgan hasharot rivojlanadi. Chala metamorfoz tuxum, lichinka, yetuk

hasharot bosqichlaridan iborat.

3. GTCATGGATAGTCCTAAT nukleotidlar ketma ketligidan iborat DNK molekulasi asosida

sintezlangan iRNK

molekulasidagi nukleotidlar ketmaketligini

va oqsildagi aminokislotalar

sonini aniqlang.

CAGUACCUAUCAGGAUUA, 6 ta aminokislota bor.
12bilet

1.Oqsil molekulalarining tuzilish darajalarini tushuntirib bering.

Oqsil molekulalarining tuzilish darajasi:

2. Biologik ritmlarni ifodalang va misollar keltiring.

Bioritmlar. Organizmlarning hayotiy faoliyati ritmik ravishda, ya’ni kechakunduz,

oy davomida hamda

mavsumiy o‘zgarib turadi. Tirik organizmlarning hayotiy faoliyati ritmik o‘zgarishlarga bog‘liq bo‘lib,

evolutsiya natijasida shakllanadi va bioritmlar deb ataladi. Bioritmlar – tabiiy tanlanishning natijasidir. Yashash

uchun kurashda o‘z biologik jarayonlarini ritmik o‘zgarishlariga moslashtira olgan organizmlar saqlanib qoladi.

Bir sutka davomida organizm fi ziologik jarayonlarining ritmik o‘zgarishi kechakunduzlik bioritmlar deyiladi.

Odamning tana harorati, arterial bosimi, kechakunduz davomida ritmik o‘zgarib turadi. Hujayralarning mitoz

bo‘linishining tezligi, qon shaklli elementlarining miqdori ham kechakunduz

davomida ritmik o‘zgaradi.

Mavsumiy bioritmlarga fotoperiodizm misol bo‘ladi. Organizmlar yil davomida kun uzunligining o‘zgarishiga

12

Oqsillarning tuzilishi Stukturani tutib

turuvchi bog’lar

Xususiyati Misollar

Birlamchi tuzilma Qo’shni aminokislotalarning

amino va karboksil gutuhlari

orasidagi peptit bog’lar

Oqsil molekulasida

aminokislotalarning birinketin

joylashish tartibi bilan

belgilanadi

Insulin

Ikkilamchi tuzilma Spiral qo’shni o’ramlari

orasidagi vodorod bog’lar

Polipeptid zanjirning spiral

shakli bilan belgilanadi

Kollagen, keratin

Uchlamchi tuzilma Vodorod, ion, disulfid,

gidrofob bog’lar

Spiral shakldagi polipeptid

globula shaklini hosil qilishi

blan belgilanadi

Mioglobin,

fermentlar

To’rtlamchi tuzilma Vodorod, ion, disulfid,

gidrofob bog’lar

Bir necha golubula shakildagi

polipeptid molekulalarning

(subbirlik) birikishi bilan

belgilanadi

Gemoglobin

moslashadi va ularda kechadigan fi ziologik jarayonlar almashadi. Mavsumiy bioritmlar natijasida

daraxtlarning gullashi, xazonrezgilik, hayvonlarning tullashi, qishki uyquga ketishi kabi hodisalar kuzatiladi.

3. 675 g glukoza fermentlar ishtirokida aerob sharoitda bosqichma bosqich parchlansa qancha

energiya hosil bo’ladi.

13bilet

1. Oqsillarning funksiyalari nimalardan iborat?

Oqsil funksiyalari. Bio mo lekulalar orasida oqsillar funksiya larining xilmaxilligi jihatidan birinchi o‘rinda

turadi.