Ж. Ҳасанбоев, Ҳ. Сарибоев, Г. Ниёзов, О. Ҳасанбоева, М. Усмонбоева

§ 2. Пндпгогик илмий тадқиқот методлар
Педагогика фанининг тарихий тараққиѐтини ўргатувчи ва миллий истиқлол мафкурасини 
шакллантирувчи ҳал қилиниши лозим бўлган муаммолар бор. Педагогик муаммоларни ҳал 
қилишда турли-туман тадқиқот методлари мавжуд. Юқорида келтирганимиздек, метод лотинча 

---

35 
“митодос”- йўл сўзидан олинган бўлиб, илмий тадқиқот эса шу методлар орқали назарий, маф-
куравий, илмий, миллий ва ижтимоий ҳаѐт ҳодисаларини уларнинг қонуниятларини билишга 
хизмат қилади. Илмий тадқиқот методлари олимлар томонидан турлича асослаб берилган: 
Академик С.Ражабов таҳрири остидаги педагогикада кузатиш, суҳбат, мактаб ҳуж-
жатларини таҳлил қилиш, экспериментлар методи, статистика маълумотларини таҳлил ва синтез 
қилиш, анкеталар, ҳисоблаш математикаси ва кибернетика методлари асослаб берилган. 
И.Ф.Харламовнинг “Педагогика” ўқув қўлланмасида педагогик кузатиш, суҳбат, тажриба экс-
перимент, мактаб ҳужжатларини ўрганиш, илўор тажрибаларни умумлаштириш, математик 
ҳисоблаш методлари асослаб берилган. 
С.П.Баранов ва бошқалар яратган "Педагогика" қўлланмасида эса кузатиш, савол-жавоб, 
мактаб ҳужжатларини ўрганиш, эксперимент тажриба, моделлаштириш методлари берилган. 
А.К.Мунавваров таҳрири остидаги "Педагогика" ўқув қўлланмасида кузатиш, суҳбат, болалар 
ижодини ўрганиш, тест-сўровномалар, мактаб ҳужжатларини таҳлил қилиш, математика ва ки-
бернетика методлари берилган. Мавжуд педагогик дарсликларнинг деярли ҳаммасида метод-
ларни тавсифлаб чиқишнинг бир хиллик ҳолати мавжуд. Илмий тадқиқот фаолиятимизда бу-
лардан фойдаланиш биздан ижодий ѐндошишни талаб қилади. Илмий педагогик тадқиқот ме-
тодларида бирор педагогик муаммони ҳал қилиш мақсадида талаба, ўқитувчи-тарбиячи, аспи-
рант-тадқиқотчи ва илмий ходимлардан фойдаланадилар. Илмий изланишнинг дастлабки дебо-
часи адабиѐтларни ўрганиб, таҳлил қилишдан бошланади. 
Адабиѐтларни ўрганиш методи - Педагогик адабиѐтларни ўрганиш жараѐнида миллий ва 
умуминсоний қадриятларни акс эттирувчи, мутафаккир ва маърифатпарвар педагог олимларнинг 
асарлари, мустақил Ўзбекистоннинг иқтисодиѐтига, мафкурасига ва маънавиятга доир адаби-
ѐтлар, Ўзбекистон юртбошиси И.А.Каримов асарлари, тадқиқот мавзусига доир дарсликлар, 
монографиялар, рисолалар ва мақолалар, тадқиқот мавзусига доир педагогик, психологик 
тадқиқотлар, диссертациялар ўрганилади, умумлаштирилади, хулоса чиқарилади. 
Кузатиш методлари – Кузатиш адабиѐтларни ўрганишдан кейин бошланади. Кузатишни 
тадқиқотчи бирор мақсадни кўзда тутиб ташкил этади. Кузатиш режалаштирилади, унинг 
дастури тузилади. Бунда кузатиш тезлиги, сони, манзили, вақти, вазиятни кузатиш, материал-
ларни қайд қилиш муддати белгиланади. Кузатиш муддатига кўра икки турга ажралади: қисқа ва 
узоқ муддатли кузатиш - қисқа кузатиш объектнинг кундалик фаолиятдаги ўзгаришларидан 
маълум хулосага келиш. Узоқ муддатли кузатиш-қўйилган мақсад, режа ва дастур асосида олиб 
борилиб, маълум илмий, якуний хулосага келинади. Кузатишни якуний қайд қилишда кино-
съѐмка, видео ѐзуви, телевидение ва бошқа техник воситалардан фойдаланиш мумкин. Кузатиш 
методидан тўўри фойдаланиш ўқув-тарбия жараѐнининг самарадорлигини оширади. Янги 
ижодий фаолиятга бошлайди.
Суҳбат методи - Тадқиқот мавзусининг бирор томони ѐки ҳодисалари ҳақида билиб олиш 
мақсадида масъул шахслар билан оўзаки саволлар берилиб, улардан ахборот олиш жараѐнидир. 

---

36 
Сўроқлар мавзу доирасида мантиқан мазмунли, тартибли, аниқ ифодага эга бўлиши лозим ва уни 
тўўри ѐки нотўўрилилигига қараб жадвал тузиб натижаси аниқланади. Суҳбат методи жараѐнида 
интервью олиш ҳам мумкин. Ўринли, мантиқан юксак жавоблар ѐки ноаниқ жавоблар магнит 
ленталарига ѐзиб борилади ва таҳлил этилади. 
Педагогик эксперимент - Ҳар қандай педагогик тадқиқотнинг асосидир. Педагогик экс-
перимент ѐрдамида илмий фаразларнинг ишончлилиги текширилади, педагогик жараѐнларнинг 
айрим элементлари ўртасидаги боўлиқлик ва муносабатлари аниқланади. Педагогик эксперимент 
икки турга бўлинади: қайд қилувчи ва шакллантирувчи. Қайд қилувчи эксперимент орқали 
таълим ѐки тарбия жараѐнидаги мавжуд муаммолар аниқланади. Шакллантирувчи экспери-
ментда эса зарурий маълумотлар ўқувчиларда шакллантирилади. Педагогик жараѐнни аниқроқ 
ўрганиш мақсадида экспериментатор ўзи ташкил этган жараѐнни кузатади. У педагогик жараѐнга 
аралашади, тарбияланувчилар билан тарбиячи фаолиятининг муайян шароитларини яратади. 
Педагогик эксперимент дастлабки маълумотларни, аниқ шароитларни ва ўқитиш усулларини ѐки 
тадқиқ қилинадиган материалларни аниқ белгилашни, шунингдек, эксперимент натижаларини 
ҳар томонлама ҳисобга олишни талаб этади. Қуйидагилар педагогик экспериментнинг 
босқичлари ҳисобланади: эксперимент ўтказиш ва натижаларни шарҳлаш. Режалаштириш, экс-
перимент мақсади ва вазифасини белгилаш, эксперимент натижасига таъсир этувчи омиллар ва 
улар даражасининг миқдорини аниқлаш, керакли кузатишлар сони, эксперимент ўтказиш тар-
тиби, олинган натижаларни текшириш методларини ўз ичига олади. Экспериментни ташкил 
этиш ва ўтказиш белгиланган режага қатъий амал қилган ҳолда олиб борилиш керак. Шарҳлаш 
босқичида маълумотлар йиўилади ва қайта ишланади. Эксперимент ўтказиш ишончлилик та-
мойилига жавоб бериш учун қуйидаги шартларга риоя қилиши керак, яъни:
1. Текширувчилар сони ва тажрибалар миқдорининг аниқ бўлиши.
2. Тадқиқот методларини ишончлилиги. 
3. Фарқларнинг статистик жиҳатдан аҳамиятлилигини ҳисобга олиш. Турли методлар-
нинг ўзаро қўшиб олиб борилиши педагогик тадқиқотларнинг самарадорлигини ва сифатини 
оширишга имкон беради. Бунга математик методларнинг ҳамда ҳисоблаш-ечиш қурилмалари 
ѐрдамидаги эксперимент натижаларининг педагогикага кириб келиши ҳам ѐрдамлашади. 
Одатда, ўртача арифметик миқдор, модда, меридиана, дисперсия, танлаб олинадиган тўплам 
мажмуининг ўртача квадратик четга чиқиши, ўртача олинган қиймат хатоси, белгиларни туза-
тиш коэффецентлари ҳисоблаб чиқилади. Илмий тадқиқот натижалари амалда қўлланилади. 
Тугалланган тадқиқотда энг муҳим нарса унинг натижалари амалда қўлланилишидир. Мустақил 
Ўзбекистон шароитида янги илмий билимлар жуда тез тўпланиб бормоқда. Бироқ, уларни 
амалий ишга жорий этиш йўлида қийинчиликлар ҳам борлиги кўзга ташланмоқда. 
Бу қийинчиликлар ўқув-тарбия жараѐнини такомиллаштириш ҳақидаги билимларининг 
ортиб бориши билан улардан фойдаланиишнинг фаол имкониятлари ўртасидаги номуво-
фиқликдан иборатдир. Шундай бўлса-да, бу уларни жорий этиш юзасидан мақсадга мувофиқ 

---

37 
ишлар олиб боришни истисно этмайди. Жорий этиш жараѐни педагогик тажрибани такомил-
лаштиришга қаратилган фаолият деб қаралади. Шу сабабли жорий қилиниши лозим бўлган 
тавсияларга юқори талаблар қўйилади. Талабларнинг илмий асосланганлик даражаси, улар 
мазмунининг аниқлиги педагоглар билан ўқувчиларнинг мўлжалланган куч – ўайрати мезонини 
тўўри баҳолашни назарда тутади. Жорий этиш бутун бир тадбирлар комплекси бўлиб, у олинган 
хулосалар ҳақида педагогик жамоатчиликни хабардор қилишни, янги ўқув ва методик қўллан-
малар яратишни, методик йўл -йўриқ ва методик тавсиялар ишлаб чиқишни ўз ичига олади. 
Мактаб ҳужжатларини таҳлил қилиш методи - Педагогик ҳодисалар ва фактларни тек-
ширишда мактаб ҳужжатларини мукаммал ва чуқур ўрганмоқ лозим. Мактаб ҳужжатларини 
ташкил қилишда таълим қонунига амал қилинмоўи керак. Мактаб ҳужжатларини таҳлил 
қилишда ўқувчиларнинг ижодий фаоллиги ва мустақиллигини унинг иқтидорини ҳамда илўор 
педагогик тажрибаларнинг умумлаштирилиши ва жорий этилишини кўрсатган тақдирдагина 
тўлиқ қийматга эга бўлади. 
Шунингдек, ўқувчиларнинг умумий миқдори, унинг ўсиши ѐки камайиши сабаблари 
тавсифи, ўқувчиларнинг фанлар бўйича ўзлаштириш даражасига, синфдан қолишининг олдини 
олиш, раўбатлантириш ва жазолаш чоралари турларига, мактабнинг моддий базасига эътибор 
берилади. 
Болалар ижодини ўрганиш методи - Мактаб ўқувчилари ижодини ҳамда уларнинг тур-
ли-туман ишларини ўрганиш ва таҳлил қилиш педагогик тадқиқотнинг самарали методларидан 
биридир. Иқтидорли ўқувчилар ақлий қобилятлари, олижаноб ахлоқий қиѐфалари, эстетик ди-
длари, синчковликлари ва қизиқувчанликлари билан ажралиб туради. Педагогика фани болалар 
ижодининг манбалари ва омилларини чуқур билишга ҳамда уларни янади тараққий эттириш ва 
такомиллаштиришнинг тўўри йўлларини кўрсатиб беришга қаратилган. 
Статистик маълумотларни анализ ва синтез қилиш методи-Педагогик тадқиқот керакли ста-
тистика маълумотларини маълум бир мақсад билан тизимли ўрганиш, мустақил Ўзбекистонда 
фан маданият, таълим-тарбияни тараққий этишига салмоқли ҳисса қўшади. 
Халқ таълими соҳасидаги, жумладан, ажратилган маблаўларнинг доимий ўсиб бориши, 
дарслик ва ўқув қўлланмалари, кўргазмали қуроллар, ўқитувчи кадрлар тайѐрлаш, мактаб қу-
рилиши, хўжалик шартномалари ва улардан тушаѐтган маблаўлар статистика усули орқали 
аниқланади. 
Анкеталар методи - Ўқувчлардан сўраш усули бўлиб, у ўқувчилар жамоасининг би-
лимлари тўўрисидаги керакли маълумотларни олиш учун, уларнинг фикрлари ва қарашларини 
аниқлаш учун ҳамда касбга йўллашни белгилаш учун махсус шаклда ишланган бўлмоўи лозим. 
Анкетада кўзланган мақсадга мувофиқ саволлар бўлиб, уларнинг жавобларидан педагогик 
натижалар келиб чиқиши кўзда тутилади. 
Ёзма жавобларни оммавий равишда йиўиб олиш методи анкета методи деб аталади. 
Анкеталар ишлаб чиқариш мураккаб илмий жараѐн. Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги 

---

38 
анкеталар мазмунига, берилган саволлар шаклига, тўлдирилган анкеталар сонига боўлиқ 
бўлади. Одатда, анкеталар анкета маълумотларни ЭҲМ да қўллаб, математик-статистик ме-
тодлари билан ишлашга имкон берадиган қилиб тузилади. Ҳужжатларнинг етарли даражада 
аниқлик билан шундай таҳлил қилиниши педагогик жамоаларнинг реал фаолиятидаги сабабли 
боўланишлари ва боўлиқликларини аниқлашга ѐрдам беради. 
Ҳисоблаш математикаси ва кибернетика методлари - Ҳозирги замон ишлаб чиқариши, 
фани ва техникасининг талаб ҳамда манфаатлари турмушда синалган техника воситаларини, 
ҳисоблаш математикаси ва кибернетика усулларини мактаб ишида ва педагогикада қўллани-
лишини талаб қилади. Педагогик кибернетика шакли билим бериш жараѐнини ўқитиш, билим 
бериш жараѐнини бошқаришнинг алоҳида формаси сифатида ўзига хос хусусиятга эга. Шунинг 
учун педагогик жараѐн билан ишлаб чиқариш жараѐнларини автоматлаштириш ўртасида катта 
фарқ бор.
Педагогик тадқиқотларда кино, овоз техникаси, фото, телевидение сингари техника 
воситаларидан кенг фойдаланилади. Улар ўқувчиларнинг билиш фаолиятини фаоллаштиришга 
ѐрдам беради. Болалар учун қўшимча раўбатлантириш омилларини ҳосил қилади. Булар 
ўқитувчилар меҳнатини маълум мақсадда енгиллаштиради. Кўрсатилган воситаларнинг ҳар 
бири болаларнинг ѐшини ҳисобга олган ҳолда ўқув фани ва педагогик жараѐнни мукаммал-
лаштиради. 
Социологик тадқиқот методи-Анкетага саволлар киритилади. Бундан мақсад тала-
ба-ѐшларнинг касб-ҳунарга бўлган муносабатларни аниқлаш, талабалар орасидаги дўстлик 
муносабатларини аниқлаш, ўзи таълим-тарбия олаѐтган олий ўқув юртидаги шарт-шароитларни 
билиш, ютуқ ва камчиликларни, ѐшлар орасидаги муносабатларни, динга, хусусан, тасаввуфга 
бўлган қизиқишларини аниқлаш, талабаларнинг маънавий сифатлари даражасини, билим 
олишга иштиѐқи, адабиѐтлар билан таъминланганлик даражаси, илмий ва касбий маҳоратни 
оширишдаги машўулотлар тури, стипендиялар миқдори, ота-оналарнинг моддий ѐрдами, 
уларнинг маълумоти, иш жойи, талабаларнинг яшаш жойи, илмий дунѐқарашининг шакллан-
тиришида таъсир этувчи омиллар, уларнинг онглилик даражаси жараѐни, маънавий сифатлар, 
комилликка эришиш учун тезроқ қутулиш керак бўлган салбий сифатларни аниқлашдир. 
Миллий дастурнинг мақсади, вазифалари ва уни рўѐбга чиқариш босқичларида, янги 
ижтимоий-иқтисодий шароитларда таълимни талаб қилинадиган даражаси ва сифатини, кадр-
лар тайѐрлаш тизимининг амалда фаолият кўрсатиши ва барқарор ривожланишининг кафо-
латларини устуворлигини таъминловчи норматив, моддий техника ва ахборот базасини яратиш 
каби масалалар педагогик тадқиқотни асосини ташкил этади.