489
Бинобарин, инсон ақли табиатга мослашмайди, балки табиат инсон ақлига
мослашиши лозим.
Кант таъкидлашича, инсоннинг билиш қобилияти бир
вақтнинг ўзида чекланган ва чекланмаган. Билишнинг чексизлиги субъектив
руҳда талқин этилади, яъни ҳар қандай эмпирик Фан, табиат ҳодисаларини
кузатиш ва таҳлил қилишда чегара билмайди. Бироқ, айни пайтда у
чекланган ҳамдир. Чунки, Кант уқтиришича, илмий билимлар ҳар қанча
бойигани ва чуқурлашгани билан онгимиздан ташқарида ва унга боғлиқ
бўлмаган объектив реалликни билишнинг зарурий ва мантиқий шаклларидан
ташқарига чиқа олмайди. Бу ҳақда Кантнинг ўзи шундай дейди: «Гарчи
бутун табиат бизга аён бўлган тақдирда ҳам, биз табиатдан ташқарига
чиқувчи трансцендентал саволларга ҳеч қачон жавоб бера олмаган бўлар
эдик»
1
.
Кант фалсафасида «нарса ўзида»ни билиб бўлмаслик сифатида талқин
этилиши, шубҳасиз, агностицизмнинг ёрқин ифодасидир. Бироқ унда билиб
бўлмасликнинг бошқа бир жиҳати ҳам акс этган. Хусусан, Кант «нарса
ўзида» тушунчаси орқали объектив дунёни билиб бўлмаслигини эътироф
этгани билан, бироқ бу дунё ўз «жамолини» ҳамиша инсондан сир тутади
дегани ҳам эмас, деган тушунчани ҳам илгари сурган. Шу маънода «нарса
ўзида» тушунчасининг бироз ўзгача мазмундаги талқини Кантнинг этика,
тарих фалсафаси, давлат ва ҳуқуқ фалсафаси тўғрисидаги қарашларида ўз
аксини топган. Бу ўриндаги «нарса ўзида» инсон ақли билан идрок этадиган
дунёнинг объектларидан умрбоқийлик, инсон ҳаракатларини аниқловчи
эркинлик, ҳамда оламнинг яратувчиси худо кабиларни англатади. Уларнинг
моҳияти билиш жараёнида инсоннинг амалий ақлига, оқилона эркига маълум
бўла боради. Ақлни амалий деб аталишининг боиси шуки,
унинг асосий
вазифаси инсон хатти-ҳаракатларини бошқариш ва тартибга солиб
туришдан иборатлигидир.
Кант фикрича, Эркинлик–ҳис этилаётган дунёнинг қонуниятларига
боғлиқ бўлмаган инсоннинг ўз хатти-харакатларини мустақил содир эта
олишидир. Умрбоқийлик эса руҳ ва жоннинг ўлмаслигидир. Агар, инсон ўз
онгида эркинлик, умрбоқийлик ва худонинг мавжудлигига ишонч ҳосил қила
олса, демак, фалсафа ўзининг олий даражадаги вазифасини бажарган бўлади.
Кантни бундай хулосага келишига ХVIII аср Европа воқелигининг умумий
ривожи сабаб бўлди. Зеро, бу даврдаги табииётшунослик
фанлари
ютуқларидан яхшигина хабардор бўлган Кант эркинлик, умрбоқийлик ва
1
И.Кант. Соч.,т. З.М.1964. 326-бет.
490
худонинг мавжудлигига фанларнинг далилларисиз ишоч ҳосил қилиш
мумкин эмаслигини тушунар эди. Фан эса борган сари сабабсиз эрк ҳам,
мангулик ҳам мавжуд бўлмаслигини ўрганиш ва исботлашда даво этмоқда
эди. Ана шундай бир даврда Кант худога ишонишни янги асосда талқин
этишга уринди. Унингча, бундан кейин ҳеч қандай илмий ва
фалсафий
танқид бу ишончга путур етказишга қодир бўла олмаслиги лозим эди. Худди
ана шу мақсадда Кант дунёни «ҳодисалар» дунёси ва «нарсалар ўзида»
дунёсига ажратишга ҳаракат қилди. Табиатни илмий билиш объекти
сифатида у «ҳодисалар» дунёсига, эркинлик, мангулик ва худони «нарсалар
ўзида» дунёсига бўлади. «Нарса ўзида»ни билиб бўлмайди. Демак, худо ҳам
билиб бўлмайдиган «нарса ўзида»дир. Унинг мавжудлигига зид бўлган
бирон-бир далил ҳам, даъво ҳам топиш мумкин эмас.
Кант таълимотида
«нарса ўзида»ни билиш мумкин эмаслиги қандайдир вақтинчалик ҳол эмас.
Бундай билишни инкор этиш борлиқ предметларини нисбий маънода билиш
мумкин эмаслигини англатмайди. Фан ўз ривожида янги-янги хосса-
хусусиятларни очгани билан, «нарса ўзида»нинг билиб бўлмаслиги
принципиал, қатъий равишда ҳеч қандай илмий прогресс ёки фалсафий
ўрганишга қодир бўлмаган ҳолдир.
Шундай қилиб, Кант фалсафаси ўзи яшаган зиддиятли даврнинг
маҳсули ўлароқ, мураккаб қарашлар мажмуасидан иборат. Унинг ижодида
материалистик, идеалистик ва дуалистик ғояларнинг бир-бирини гоҳ истисно
этиб, гоҳ бир-бири билан уйғунликда учраб турганлигининг гувоҳи бўлиш
мумкин. Кантнинг ўзи эса табииётшунослик илмида бир қанча рационал
гипотезалар, илмий ғояларнинг муаллифи бўлиш
билан бирга, билиш
назариясида изчил агностик бўлиб ном қозонди. Шунингдек, у ўзини
алоҳида бир оқим вакили сифатида қарагани ҳам йўқ ва бошқа оқимларни
танқид қилиш йўлидан ҳам боргани йўқ. Кант фалсафаси ўз даврида ҳам,
ўзидан кейин ҳам фалсафий фикр тараққиётига жуда катта таъсир кўрсатди.
Фойдаланилган адабиётлар
1.И.Кант. Сочинения, Т.1М., 1963, стр.126
2.Назаров Қ. таҳрири остидаги “ Фалсафа қомусий луғат” Т: “Шарқ”
2004 йил.
