Ызбекистон тарихи фанидан тайёрланган ы=ув-услубий мажмуа «Ызбекистон тарихи» кафедраси профессор-ы=итувчиларингинг йи\илишида мущокама =илинган ва фойдаланиш учун тавсия этилган

muxr  -  shtempelda
    (tanganing  o`ngi  va  tersi  naqsh  etilgan  maxsus  

---

 
48 
asbobda)  tangalar  ifodasi  tayyorlanib,  kerakli  metall  quymasi  ustiga  zarblangan.  Birinchi  uslubda 
tanga    satxidagi  tasvir  noaniq  bo`lganligidan  tezda  o`chib  ketishi  sababli  miloddan  avvalgi  7-asrga 
kelib  zarblangan  tangalar    keng    miqyosda    qo`llaniladigan  bo`ldi  va  shundan  buyon  tangalar  faqat 
zarblangan xolda muomalaga chiqarib  kelinmoqda.
 
 
«Epigrafika»  sizi  grekcha  siz  bo’lib,  «epigraf»-bitik  ma`nosini  bildiradi  va  epigrafika  fan 
sifatida tarixga oid fanlarning bir shoxobchasi bo’lib, u qattiq materiallar, masalan, tosh, metall, sopol, 
shuningdekme`moriy  yodgorliklarning  u  yoki  bu  qismiga  yozilgan  qadimiy  va  irta  asrlar  bitiklarini 
jamlash,  ularni  tadqiq  qilish,  izoshlash  va  nashr  etish  bilan  shug’ullanadi.  Bu  fanning  ob`ekti  shu 
bitiklarning o’zidir.  
Epigrafika fan sifatida Evropada Uyg’onish davrida vujudga kelgan. Bu esa antik davr tarixi, 
madaniyati,  shuningdek  SHarq  mamlakatlari  tarixi  va  Bibliyaga  bilgan  umumiy  qiziqishning  ortishi 
bilan  bog’liq  edi.  epigrafikaning  dastlabki  bosqichlarida  u  Italiyadan,  Gretsiyadan,  SHimoliy  Afrika 
mamlakatlaridan  va  Palastindan  topilgan,  ya`ni  lotin,  grek,  qadimgi  yashudiy  va  finikiy  tillarida 
yozilgan  bitiklarnigina  o’rgangan.  XVIII-XIX  asrlar  davomida  bu  fan  o’zining  metodikasini  ishlab 
chiqdi.  Bunga  binoan  epigrafika  fani  bitiklarning  qalbaki  emasligini  aniqlash,  undugi  yozuvning 
xarakteriga qarab ularning bitilish sanasini topish, ulardagi ramziy belgilarning ma`nolarini o’rganish, 
qisqartmalarning  qanday  siz  ekanligini  aniqlash  kabi  vazifalarni  ham  bajara  boshladi.  epigrafika 
fanining  bu  metodikasi  yozuvning  paleografik  xususiyatlariga  qarab,  bitilmalarni  yozilish  sanasini 
aniqlash, bitikdagi matnning ichib yoki yiqolib ketgan qismlarini qayta tiklash imkonini yaratgan. 
Misr  ierogliflarining  kashf  etilishi,  shuningdek  Mesopatamiyadagi  mixxatlar,  Qadimgi  eron, 
O’rta  Osiyo,  Uzoq  SHarqdagi,  Markaziy  Amerikadagi  qadimiy  yozuvlarning  o’rganilishi  epigrafika 
fanining  ob`ektini  yanada  kengayto’rgan.  Misrdagi  piramidalar  devorlaridagi,  ibodatxonalar, 
maqbaralar,  qabrlar  ustiga  yozilgan  monumental  bitiklarning  o’rganilishi  epigrafika  faning 
metodikasini yanada tildo’rgan va uni boyitgan. 
Epigrafika  fani  tiplagan  materiallar  va  ma`lumotlarning  ahamiyati  tarix  fani  uchun  juda 
ulkandir. epigrafik yodgorliklarda mavjud bilgan ma`lumotlardan tashqarii shu bitiklarda uchraydigan 
shuquqiy,  ijtimoiy  va  maishiy  xarakterga  ega  bilgan  faktlar  u  yoki  bu  xalqning  tarixida  bo’lib  itgan 
ijtimoiy shodisalarni o’rganish uchun bitmas-tuganmas manba bo’lib xizmat qiladi. Bu faktlar ayniqsa 
adabiy-badiiy  yodgorliklar  kam  yaratilgan  davrlar  uchun  aloshida  ahamiyat  kasb  etadi.  epigrafik 
ma`lumotlar  biz  uchun  shunisi  bilan  ham  qimmatliki,  bu  ma`lumotlar  bizgacha  shech  bir  izgarishsiz 
etib kelgan. 
Epigrafik matnlar mazmuniga kira quyidagi tarlarga bilinadi: 
1.
 
Rasmiy  bitiklar.  Bularga  ayrim  yuridik  mazmunga  ega  bilgan  matnlar,  davlat 
ahamiyatiga molik turli xil farmonlar, qarorlar, u yoki bu voqeaga bag’ishlab yoki biror buyuk shaxs 
sharafiga yozilgan faxriy bitiklar, davlat arboblarining ismi shariflari va boshqalar kiradi. 

---

 
49 
2.
 
Ibodat  bilan  bog’liq  bilgan  diniy  mazmundagi  bitiklar.  Bunga  turli  xudolar  sharafiga 
bitilgan  rasmiy  va  qutlov  matnlari,  ibodatxonalar  qurilishi  ishlaridagi  faoliyatlarni  abadiylashtirish 
maqsadida yozilgan bitiklar, ayrim podshoshlar sharafiga yoki biror shasharni qurib bitkazilishiga atab 
bitilgan bitiklar, ibodatga oid tavsiyalar va taqvimlar va boshqalar kiradi. 
3.
 
SHaxsiy  bitiklar.  Bunga  ayrim  shaxslar  tomonidan  yozib  qoldirilgan  qutlov  bitiklari, 
qabrtoshlardagi  bitiklar,  imoratlar  peshtoqidagi,  idish-tovoqlarning  xoshiyasidagi  ayrim  yozuvlar  va 
shakozolar kiradi. 
SHozirgi kunda epigrafika faniga quyidagi xalqlarning bitiklari ma`lum: 
1.
 
Grek  va  lotin  bitiklari.  Bu  bitiklar  avvalgi  eraning  XI-VIII  asrlariga  mansubdir.  Ular 
asosan Gretsiya, Italiya va ularga qishni davlatlar shududidan topilgan. 
2.
 
Finikiy  va  qadimgi  yashudiy  bitiklari.  Finikiy  bitiklari  XVIII  asrdan  boshlab 
epigrafikaning predmeti  shisoblanadi. Qadimgi  yashudiy bitiklari esa, ularning diniy mazmundagilari 
butun  irta  asrlar  davomida  iqilib  kelgan,  lekin  ularni  ilmiy  jishatdan  o’rganish  Uyg’onish  davridan 
boshlangan.  Finikiy  bitiklari  Livandan,  Suriyadan,  Kiprdan,  Italiya,  Frantsiya,  Ispaniya  va  SHimoliy 
Afrikadan topilgan. eng qadimgi yashudiy yodgorliklaridan biri moavit shoshi Meshinining bitigidir. U 
eramizdan avvalgi IX asrda bitilgan. 
3.
 
Qadimgi Misr bitiklari. Turli mazmundagi juda kip Misr bitiklari topilgan. Ularning eng 
qadimgisi eramizdan avvalgi   III ming yillik bilan IV ming yillik irtalariga  tig’ri keladi. eng singgisi 
esa, eramizning 494 yiliga mansubdir. 
4.
 
Janubiy  arab  yoki  Saba  bitiklari.  SHimoliy-g’arbiy  va  Janubiy-g’arbiy  Arabistondagi 
bitiklarning eng qadimgisi miloddan avvalgi 1000 yillikka borib taqaladi. Singgisi esa eramizning VI 
asrida yaratilgan. 
5.
 
SHimoliy  arab  bitiklari.  Bular  ichida  arab  tilida  bitilgan  bitik  eramizning  328  yilida 
yozilgan. Lekin u arab yozuvida emas, balki nabatiy yozuvidadir. 
6.
 
Ikki  daryo  oralig’i  va  Old  Osiyo  shududi  bitiklari.  Bu  bitiklar  eramizdan  avvalgi  III 
ming yillikda yozilgan va ular Akkad, Ugarit va qadimiy fors tillarida bitilgan. 
7.
 
Qadimgi  eron  bitiklari.  Bu  bitiklar  eramizdan  avvalgi  VI  asrda  Ashmoniylar 
dinastiyasining vujudga kelishi bilan bog’liqdir. 
8.
 
Slavyan  bitiklari.  /arbiy  slavyan  ilkalarida  lotin  yozuvida  bitilgan  va  sharqiy  slavyan  
ilkalarida  grek  yozuvida  yozilgan  bitiklar  ular  xristian  dinini  qabul  qilishgan  g’paytdan  boshlab 
mavjud.  Qadimgi  rus  bitiklarining  eng  qadimiysi  Kiev  Rusida  va  boshqa  knyazliklarda  X  asrlar 
atrofida yaratilgan. 
9.
 
Gruzin bitiklari. eng qadimgi gruzin bitigi eramizning V asriga mansubdir. 
10.
 
Arman bitiklari. eng birinchi arman bitigi Tekor ibodatxonasiga V asr oxirida bitilgan. 
11.
 
SHind bitiklari. SHind-Gang pasttekisligidagi eng qadimiybitiklar mushr va tumorlarga 
ierogliflarda  yozilgn  bitiklardir.  Ular  eramizdan  avvalgi  III-II  ming  yilliklarda  bitilgan.  SHozirgi 
kunda ularning iqish va tashlil qilish biyicha ish davom etayotir. 

---

 
50 
Eramizning  dastlabki  asrlarida  sankskritda  yozilgan  bitiklar  paydo  bila  boshlagan.  Janubiy 
SHindistonda  esa  tamil’,  telegu,  kannara  tillarida  bitilgan  yodgorliklar  saqlanib  qolgan.  SHindiston 
shududidagi islomiy bitiklar fors tilida yozilgan. 
12.
 
Qadimgi  Xitoy  bitiklari.  Xitoy  tilida  bitilgan  eng  qadimgi  Xitoy  bitigi  eramizdan 
avvalgi  XIV asrga mansubdir.  Ular XIX asr oxirlarida topilgan.  Bu bitiklar shayvonlarning suyagiga 
va  toshbaqalarning  kosasiga  yozilgan.  Keyingi  bitiklar  eramizdane  avvalgi  XII-VII  asrlarga  mansub 
bo’lib, ular bronza idishlarga bitilgan. 
13.
 
Janubiy-SHarqiy  Osiyo  ilkalari  bitiklari.  eng  qadimgi  bitik  SHimoliy  V’etnamdan 
topilgan  va  u  eramizdan  avvalgi  I  asrga  tegishli.  Bu  bitiklar  xitoy  tilida  yozilgan.  eramizning  II-III 
asridan  boshlab,  juda  kip  bitiklar  saqlanib  qolgan  va  ular  sanskritda  bitilgan.  Bular  kipincha  shind 
bitiklariga ixshab ketadi. 
14.
 
Markaziy Amerika xalqlari bitiklari. eng kip epigrafik yodgorliklar shozirgi Gvatemala, 
Meksika, Gonduras shududlarida yashagan maya, sapotek, mishtek, ol’mek, tol’tek va  boshqa xalqlar 
tomonidan yaratilgan yodgorliklardir. Ularning eng birinchisi miloddan avvalgi IV asrga mansub bilsa, 
oxirgisi esa ispanlarning bostirib kelishi davriga ya`ni XVI asrga tegishlidir.