Ызбекистон Республикаси Олий ва

Birlamchi  minerallar  -  magmatik  va  metamorfik  jinslarning  mexanik  nurashi 

natijasida    kiyoviy  jihatdan  o„zgarmasdan  g„ovak  jinslar  va  tuproqlarda 

to„planadigan menerallar kiradi.  

---

 

12 

Birlamchi minerallar asosan yirik zarracha 0,001 mm dan  kattalikda to„plangan 

bo„ladi.  Tuproq  ona  jinslari    va  tuproqqa  ko„pincha  mexanik  jihatdan  mustahkam, 

kimyoviy nurashga chidamli bo„lgan kvars (SiO

2

) uchraydi. 40-60 % dan ham ortiq 

bo„ladi, bundan tashqari gemotit Fe

2

O

3



 magnitit  Fe

3

 O

4

  uchraydi.  

Alyumoselikatlarga dala shpati, selyudalar kiradi. 

Umuman  olganda  birlamchi  minerallarga,  kvars,  dala  shpati,  rogovaya 

obmanka,  ortoklaz,  plonoklaz,  amfibol,  mustkovit,  mikroklin,  epidot  va  hokazolar 

misol bo„ladi. 

Birlamchi  minerallar,  kristallografik  tuzilishi  va  kristallokimyoviy  tarkibga 

binoan, yemrilishiga bordoshliligi, ya‟ni turg„unligi bilan  ajralib turadi. Eng turg„un 

minerallar  kvars,  anataz,  granat,  ilmenit,  magnetit,  muskavit,  turmalin,  sirkon  va 

hokazo.  Turg„unmas  minerallar  qatoriga  olivin,  rombik  piroksen,  plagioklazlar 

kiradi.  Dala  shpati,  slyuda,  karbonatlar  esa  tez  yemriladigan    minerallar  guruhiga  

kiritilgan.  

Birlamchi  minerallar  tuproq  va  uni  paydo  qiluvchi  yotqiziqlarning  fizika-

mexanik xossalarida juda passiv ishtirok etadi. 

Birlamchi  minerallar  kimyoviy  va  fizikaviy  jihatdan  o„zgarib  boradi.  Ularning 

nurashida    turli  mikroorganizmlar  ishtirok  etadi.  Birlamchi  minerallarning 

o„zgarishidan  ikkilamchi  minerallar    hosil  bo„ladi.    Hosil  bo„lish  tezligi,  - 

minerallarning tarkibiga, bioiqlim sharoitiga bog„liq muayyan sharoitda  bu jarayon 

shiddatli  ketadi.  Birlamchi  minerallar  nurashida  suv,  kislorod,  karbonat  angidrid, 

o„simlik  va  mikroorganizmlar  ta‟sirida    hosil  bo„lgan  organik  kislotalarning  ham 

ahamiyati  kattadir.  Natijada  birlamchi  minerallarning  kiyoviy  tarkibi  o„zgarib 

kristallik    panjarasi  ham  o„zgaradi.  Natijada  ikkilamchi  minerallar  to„plana 

boshlaydi.