Ызбекистон Республикаси Олий ва

 

Tuproq ona jinsining paydo bo‘lishi 

Yerning ustki qattiq  qatlamida uchraydigan kvars, grafit va dala shpati singari 

tabiiy jismlar minerallar hisoblanadi.  

Har  bir  mineral  o„ziga  xos  fizik  xususiyatlariga  va  ma‟lum  bir  kimyoviy 

tarkibga    solishtirma  og„irligi  singari  xossalari  bilan  boshqa    minerallardan  farq 

qiladi.  Masalan, kvarsning tarkibida kremniy, kislorod, karbonatlar  tarkibida kalsiy, 

uglerod va kislorod  bor. 

---

 

8 

Minerallar  odatda  yer  qobig„ida    bir-biri  bilan  birikkan  holda  uchraydi.  Ba‟zi 

minerallar boshqa minerallar bilan birikkan holda uchraydi. 

 Yerning  ustki  qattiq    qatlamida  uchraydigan  va  ko„pgina  maydonlarni 

egallagan  bir  yoki  bir  necha  mineral  to„plamidan  iborat  bo„lgan  tabiiy  jismga  tog„ 

jinsi deyiladi. Masalan: granit, marmar, ohak tosh va boshqalar. 

Mineral  jinslar  turli  murakkab  jarayonlar  natijasida    hosil  bo„ladi.  Mineral 

jinslarning  ko„pchiligi  uzoq  muddat  davom  etgan  geokimyoviy      jarayonlar 

natijasida  paydo  bo„lib,  ular  anorganik    mineral  jinslar,  biokimyoviy  jarayonlar 

natijasida  hosil bo„lishini esa  organik  mineral jinslar  biotitlar deyiladi. Masalan: 

grafit (S), Galit (NaCL), gematit (Fe

2

O

3

),  gips (CaSO

4



2H

2

O), anorganik  minerallar, 

qahrabo (C

40

H

64

O

4

) organik  minerallarga kiradi. 

Tabiatda yana boshqa  kosmogen minerallar (metioritlar) ham bo„lishi mumkin. 

Minerallar va tog„ jinslari tuproq ona jinsining manbayidir. 

Yuqorida  aytib  o„tildiki,  litosferaning  tarkibida  uchraydigan  o„ziga  xos  

fizikaviy  xususiyatga  va  ma‟lum  kimyoviy  tarkibga  ega  bo„lgan  tabiiy  jinslar  

mineral  deyiladi.  Masalan:  kvars  (SiO

2

),  ortoklaz  (K

2

  Al

2

  Si

6

  O

16

),  dolomit 



CaMg(CO

3

)

2



 va hokazo.  

Mustaqil tabiiy jism tuproq qattiq, suyuq, gazsimon va tirik jonivorlar kabi bir-

biri bilan bevosita bog„liq bo„lgan ko„p fazali dispers sistemadir.  

Turli  omillar,  jumladan,  o„simlik  va  mikroorganizmlar  ta‟sirida  mineral  qismi 

o„zgarib  tuproqqa    aylanayotgan  g„ovak  holdagi  tog„  jinslariga    tuproq  paydo 

qiluvchi yoki ona jinslar deyiladi. 

Ona jinslar tuproqning mineral asosi bo„lib, tuproq paydo qiluvchi jinslarning 

mexanik,  mineralogik  va  kimyoviy  tarkibi,  fizik,  kimyoviy-fizik  xossalari  unda  

shakllanayotgan tuproqqa bevosita ta‟sir qiladi.  

Tuproq  ona  jinsining    kelib  chiqish  tarkibi,  tuzilishi  va  xossalari  bilan  keskin 

farq qiladi. Shuning uchun tuproqda bir xil unumdorlik  bo„lmaydi  

Tog„ jinslari kelib chiqishiga ko„ra magmatik, metomorfik va cho‘kindilarga  

bo„linadi