3. Navlari.
4. Kanop agrotexnikasi.
64
TUGANAK VA ILDIZ MEVALI EKINLAR.
Kartoshka
Xalq xo‘jaligidagi ahamiyati, kelib chiqishi, tarqalishi, hosildorligi. Botanik
va biologik tavsifi. Agrotexnikasi.
Kartoshka xalq xo„jaligida oziq-ovqat, yem-xashak, texnik ahamiyatga ega.
Dunyo dehqonchiligida kartoshka sholi, bug„doy va makkajo„xori bilan bir qatorda
yetakchi o„rinni egallaydi. Kartoshka tuganagi tarkibida 25% gacha quruq moddalar,
shu jumladan, kraxmal 14-22%, oqsil 1,4-3,0%, kletchatka-1,0, yog„-0,3% va 0,8-
1,0% kul moddalari bo„ladi. Kartoshka vitamin S va V gruppa vitaminlariga boy.
Kartoshka tarkibida kraxmal, sifatli oqsil va vitaminlar bo„lganligi uchun
insonning eng muhim oziq-ovqat mahsulotlari hisoblanadi. Shuning uchun u
ikkinchi non deyiladi. Kartoshkadan 200 dan ortiq yevropacha ovqat tayyorlash
mumkin.
Kartoshkaning po„sti va yashil rangga kirgan tuganaklari tarkibida zaharli
modda-solanin (0,005-0,1%) bo„lib, kartoshka pishirilganda u qisman parchalanadi.
Shuning uchun yashil rangga kirgan va ko„kargan (o„simta chiqargan) tugunaklarni
yaxshilab pishirmasdan oziq-ovqatga ishlatish va mollarga berish mumkin emas.
Kartoshka tugunagi spirt, kraxmal, glyukoza, kauchuk olishda va sanoatning
boshqa tarmoqlarida ishlatiladi. Kartoshka mollar uchun yaxshi oziq hisoblanadi.
Organik moddasining hazm bo„lishiga (83-97%) ko„ra, hashaki lavlagi, turneps va
boshqa ildiz mevalar kabi barcha o„simliklar orasida birinchi o„rinda turadi.
Tugunaklari xomligicha, bug„latib, shuningdek, siloslangan holda mollarga beriladi.
Agrotexnikaviy va agroiqtisodiy ahamiyatga ham ega. U ko„pgina ekinlar-
barcha don ekinlari uchun yaxshi o„tmishdosh ekin hisoblanadi. Mamlakatimizning
ko„pgina rayonlarida shudgorni band qiladigan ekin sifatida ekiladi va kuzgi g„alla
ekinlari uchun yaxshi o„tmishdosh hisoblanadi.
Kartoshkani vatani Janubiy Amerika hisoblanadi, bu mintaqada kartoshka
bizning eramizdan 1-2 ming yil avval ekib kelingan va uning ko„pchilik yovvoiiy
turlari madaniylashtirilgan. Kartoshka XVI-asrda Yevropaga, ya‟ni Ispaniyaga
keltirilgan va undan boshqa Yevropa mamlakatlariga tarqalgan. Rossiyaga kartoshka
Gollandiyadan keltirilgan. XX-asr boshlarida va undan keyingi yillarda ko„proq
ekilaboshlandi. Kartoshkani tashqi muhitga tez moslashishi dunyoda tez tarqalishiga
va asosiy oziq-ovqat ekini bo„lishiga sabab bo„ldi.
Hozirgi vaqtda kartoshka dunyoning hamma qit‟alarida ekiladi. Dunyo
bo„yicha FAO ma‟lumotlariga qaraganda (1994-yil) da kartoshka 18 mln gektar
yerga ekilgan.
Yevropa mamlakatlarida kartoshka ko„p ekiladi. Dunyo ekin maydonini 35%
ini tashkil qiladi. Ko„proq Polsha (2,26 mln.ga), Germaniya (yaqin 1 mln.ga) va
boshqa mamlakatlarda ekiladi. Kartoshka AQSH da ham ko„p ekiladi. Hamdo„stlik
mamlakatlaridan kartoshka Rossiya, Urkayina, Belorussiya va Boltiq bo„yi
65
mamlakatlarida ekiladi. O„zbekistonda oxirgi yillari kartoshkani ekish maydoni
ancha kengaygan va 1998-yil 13,4 ming gektar yerga ekilgan.
Kartoshka yuqori hosilli ekin. O„zbekistonda 1998-yilda o„rtacha hosildorligi
100,3 sentnerni tashkil etgan.
Kartoshkaning navlari morfologik va biologik belgilari bilan farq qiladi.
O„zbekistonda kartoshkani quyidagi navlari ekiladi: Akrab, Zarofshon, Lorx,
To„yimli, Pikasso, Diamant, Voltman.
Kartoshka ituzumdoshlar (Solanaceae) oilasiga va yovvoyi hamda madaniy
turlarni birlashtiradigan-Solanum L. avlodiga kiradi. Ulardan Solanum tuberosum L.
eng ko„p tarqalgan.
Kartoshka poyasining ko„pchiligi tik, ba‟zilari egilib o„sadi. Bo„yi sharoitga
qarab keskin (30 dan 150 sm gacha) o„zgaradi. Kartoshka o„simligi tupining asosiy
qismi 4-8 serbarg poyadan iborat. Tupdagi poyalar soni naviga, ekiladigan
tuganaklarning yirik-maydaligiga bog„liq bo„ladi. Yirik tuganaklardan o„sib chiqqan
o„simliklar mayda tuganaklardan o„sib chiqqan o„simliklarga qaraganda serpoya
bo„ladi. Tupdagi poyalar soni ma‟lum darajada tuganak hosili ko„p yoki kam
bo„lishini ifodalaydi.
Kartoshka poyasining yer ostki qismidagi qo„ltiq kurtaklaridan novdalar-
stolonlar rivojlanadi, ularning uchi yo„g„onlashadi (tuganaklar hosil bo„ladi).
Stolonlar ertagi navlarda qisqaroq, kechkilarida uzunroq bo„ladi.
Kartoshka barglari oddiy, cheti tekis bo„ladi. Poyaga birikadigan joyda barg
o„qi barg bandiga aylanadi. Oxirgi barg bo„lagi odatda, qolganlardan yirikroq
bo„ladi.
Guli to„pgulga yig„ilgan bo„lib, turli uzunlikdagi gulpoyada tutash joylashgan.
Gulbandi qismlarga ajralgan. Guli beshtalik tipda. Har xil rangda oq, ko„k, to„q
ko„k, binafsha rang, qizg„ish-binafsha rangda bo„lib, turli tusda tovlanadi. Gulining
o„rtasida 5 ta changchisi bor. Kartoshka o„zidan changlanadi. Mevasi yumaloq, ikki
uyali sersuv rezavor meva bo„lib, juda ko„p mayda yassi urug„i bor. 1000 dona
urug„ining vazni 0,5 g keladi. Ammo hamma navlari meva tutmaydi.
Tugunakdan ekilgan kartoshkaning ildiz sistemasi popuk ildiz. Kartoshka
ildizlari yerga uncha chuqur kirmaydi. Ularning yarmiga yaqini tuproqning haydalma
qismida joylashadi, 22-38 % gacha qismi yerga chuqur kirib boradi. Kartoshka past
temperaturaga mutlaqo chidamaydi. 7-8
0
S dan past haroratda yaxshi o„smaydi.
Tuproq harorati 18-20
0
S eng qulay harorat hisoblanadi.
Kartoshkaning butun o„sish davri uch bosqichga bo„linadi. Birinchi bosqich
maysa paydo bo„lgandan gullashgacha. Bu davrda asosan poya o„sadi, ko„k massa
ko„payadi. Tuganaklari sekin o„sadi. Ikkinchi bosqich-gullash davridan poyaning
o„sishi to„xtaguncha davom etadi. Bu davrda intensiv ravishda tuganak mevalar
paydo bo„ladi. Uchinchi davr poyaning o„sishi tugagandan tabiiy so„lish davrigacha
davom etadi. Bu davrda tuganak mevalar paydo bo„lishi davom etadi. Lekin ikkinchi
davrga nisbatan sekinlashadi. Bu bosqichlarni o„tish muddati kartoshkani navi va ob-
havo sharoitiga bog„liqdir. Shunday qilib, ikkinchi bosqich tuganaklar shakllanishida
eng muhim davr hisoblanadi.
