Ызбекистон республикаси олий ва ырта

I BO’LIM.  BOZOR, IQTISODIYOT VA BIZNES 
 
I BOB. BOZOR IQTISODIYOTI VA BIZNES  
 
1.1. Bozor iqtisodi, uning tamoyillari va o’ziga xos xususiyatlari 
 
Inson,  insoniy  jamiyat  va  iqtisodiyot  bir-biridan  ajralmas  tushunchalardir. 
Iqtisodiyot  inson  yordamida,  uning  manfaatlari  yo‘lida  vujudga  kelgan  bo‘lib,  bir 
vaqtning o‘zida ham ayrim insonlarning, ham butun jamiyatning rivojlanishiga katta 
ta‘sir ko‘rsatadi. 
Zamonaviy  iqtisodiyot  fani  iqtisodiyotni  buyruqbozlik,  bozor  va  aralash 
turlarga ajratadi. Buyruqbozlik iqtisodiyoti jamiyatdagi ishlab chiqarishda davlatning 
roli  etakchi  ekanligi  bilan  tavsiflanadi.  Barcha  mulk  davlatga  tegishli  bo‘lib,  u 
tomonidan qabul qilinuvchi qarorlar iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlari uchun 
majburiy  hisoblanadi.  Bozor  iqtisodiyoti  –  tadbirkorlik  faoliyati,  xo‘jalik  hisob-
kitoblari,  tovar  va  xizmatlarni  ayirboshlashga,  talab  va  taklif  o‘rtasida  tartibga 
solinuvchi  nisbatga  asoslangan  iqtisodiyotdir.  Uni  ba‘zida  erkin  tadbirkorlik  tizimi 
deb ham atashadi. Aralash iqtisodiyot – turli xil shakllarda bo‘lib, bozor iqtisodiyoti 
va  davlatning  iqtisodiy  jarayonlarni  tartibga  solishdagi  ishtirokining  uyg‘unlashuvi 
bilan tavsiflanadi. 
O‘tgan  asrning  80-yillar  oxirida  buyruqbozlik  iqtisodiyoti  o‘rniga  bozor 
iqtisodiyoti  kelib,  u  mos  keluvchi  bozor  munosabatlari  va    mulkchilikning  turli  xil 
shakllarini  olib  keldi.  Buyruqbozlik  (markazlashgan)  iqtisodiyotda  boshqaruv 
«yuqoridan  pastga»  amal  qilgan  bo‘lib,  qabul  qilinuvchi  qarorlarning  samarali  va 
asoslanganligi  ta‘minlash  uchun  zarur  bo‘lgan  teskari  aloqa  doim  ham  ko‘zga 
tashlanmagan  bo‘lsa,    bozor  iqtisodiyoti  va  bozor  munosabatlari  faoliyat  turini 
tanlashda erkinlikni, tadbirkorlik faolligi va raqobatni ko‘zda tutadi. Bu erda moddiy 
baza  bo‘lib  xususiy  mulk  xizmat  qiladi,  ishlab  chiqarish  samaradorligini  oshirishni 
esa yuqori foyda olish rag‘batlantiradi. 
Bozor iqtisodiyoti qadimgi davrlarda vujudga kela boshlagan bo‘lsada, uch yuz 
yildan  beri  amal  qilib  kelmoqda.  Tovarlarni  ayirboshlash  zaruratidan  kelib  chiqqan 
bozor  asta-sekinlik  bilan  jamiyatdagi  iqtisodiy  aloqalarning  asosiy  shakliga  aylanib 
bordi.  Bozor  munosabatlarining  rivojlanishi  bilan  odamlar  tovarlarni  ayirboshlash 
qandaydir sirli  aloqalarga  egaligini  tushuna  boshlagan  bo‘lib,  ularni  Adam  Smit  o‘z 
vaqtida «ko‘rinmas qo‘l» deb atagan. 
Hozirgi  kunda  bozor  Adam  Smit  davridagi  yoki  K.Marksning  «Kapital» 
asarida  tasvirlangan  bozorga  unchalik  o‘xshamaydi,  albatta.  Biroqning  bozorning 
asosi  sezilarli  o‘zgarmagan.  Narx,  qiymat,  raqobat,  talab  va  taklif  –  bularning 
barchasi    bozor  toifalaridir.  Bozor  mexanizmini  to‘g‘ri  tushunish  uchun      narx  va 
qiymat  o‘rtasidagi  farqni  tasavvur  qila  olish,  iste‘mol  va  ayirboshlash  qiymati  nima 
ekanligini, raqobatning asosiy belgilarini bilish zarur. 
Bu  erda  yana  bir  narsaning  ahamiyati  bundan  kam  emas:  tovar  ayirboshlash 
sohasi  sifatida  bozor  dinamikasi  yuqori  bo‘lib,  barqarorlik  darajasi  past  hamda  o‘z 
agentlariga  talablari yuqoriligi bilan  ajralib  turadi.  Bunday  sharoitlarda korxonaning 
muaffaqiyatga  erishuvi  yuqorida  aytib  o‘tilgan  toifalardan  tashqari  bozor  ehtiyojlari 

---

 
10 
hamda  tadbirkorlik  tashabbusining  mahsuldorligiga  ham  bog‘liq  bo‘ladi. 
Ko‘pchilikning  hisoblashicha,  iqtisodiyotga  bozor  tartiblarini  kiritishning  o‘zi  etarli, 
vaqtinchalik  qiyinchiliklar  o‘tib  ketishi  bilan  jadal  suratlarda  rivojlanish  boshlanadi. 
Biroq amalda bunday bo‘lishi mumkin emas. 
Germaniya,  Koreya  va  Xitoyni  esga  olaylik.  Bu  mamlakatlar  ikki  qismga 
bo‘lib  tashlangan  hamda  mamlakatning  bir  qismida  bozor  iqtisodiyoti,  ikkinchi 
qismida esa rejali-taqsimot iqtisodiyoti amal qilgan edi. Bu mamlakatlarda yashagan 
odamlar  millati,  tili,  dini  va  urf-odatlari  bir  xil  bo‘lsada,  ular  erishgan  iqtisodiy 
rivojlanish  natijalari  bir  xil  bo‘lmagan.  Demak,  har  bir  davlatning  gullab-yashnashi 
uning  tabiiy  resurslari,  jumladan,  jamiyatda  to‘plangan  boylikdan  tashqari  xo‘jalik 
yuritish tizimi, iqtisodiyotni barcha miqyosda boshqarish usul va uslublariga bog‘liq 
bo‘ladi. 
Rivojlangan  mamlakatlar  to‘plagan  tajribalar  shundan  dalolat  beradiki, 
jamiyatning  gullab-yashnashiga  ko‘proq  bozor  iqtisodiyoti  mos  keladi.  Dunyoda 
bozor iqtisodiyoti amal qilmaydigan bironta rivojlangan davlat yo‘q. Boshqacha qilib 
aytganda, jahonda bozorsiz boy mamlakatlar yo‘q. Bozorda hamkorlar bir-birini erkin 
tanlaydilar,  bu  erda  talab  va  taklif  vujudga  keladi  hamda  talab  va  taklif 
muvozanatidan  kelib  chiqqan  holda  narx  belgilanadi.  Bozorda  nafaqat  ishlab 
chiqaruvchi  va  iste‘molchining,  balki  ishlab  chiqaruvchilarning  ham  mafaatlari  bir-
biriga  to‘qnash  keladi.  Keyingi  holatda  ishlab  chiqaruvchilar  manfaatlarining 
to‘qnashuvi raqobat ko‘rinishida eks etadi. 
Yuqorida  aytib  o‘tilganlarning  barchasi  birinchi  navbatda  tovar  bozoriga 
taalluqlidir.  Biroq  bozor  iqtisodiyoti  tarkibida  bozorning  boshqa  turlari  –  tovar  va 
xizmatlar  bozori,  kapital  bozori  va  ishchi  kuchi  bozori  ham  mavjud.  Ushbu  bozor 
turlarining  uchalasi  bir-birini  to‘ldirib  turadi  va  yagona  bozor  iqtisodiyoti 
mexanizmini tashkil qiladi. Bu mexanizm samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun kamida 
ikkita  shart  bajarilishi  lozim  –  malakali,  mehnatsevar  aholi  va  mos  keluvchi  davlat 
boshqaruvining mavjudligi. 
Shu bilan bir paytda odamlarning bozor iqtisodiyotiga o‘tish uchun psixologik 
jihatdan  tayyorligi  ham  muhim  rol  o‘ynaydi.  Odamlarda  bozorga  mos  xulq-atvorni 
shakllantirish  va  bir  vaqtning  o‘zida  ularning  ma‘naviy  qadriyatlarini  saqlab  qolish 
bozor  munosabatlari  sharoitlarida  iqtisodiyot  faoliyati  uchun  muhim  zamin 
hisoblanadi.  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  «Uzbekiston  iqtisodiy 
islohotlarni  chuqurlashtirish  yo‘lida»  asarida  qayd  etilganidek,  «bozor  iqtisodiyotini 
mustahkam  ma‘naviy,  ma‘rifiy  va  madaniy  asosga  tayangan  holda  yaratish  lozim. 
Yoshlarda bozor munosabatlari, hayot qadriyatlari to‘g‘risida yuzaki tasavvur paydo 
bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak»
1
. 
Bozor iqtisodiyotining asosiy belgilari quyidagilardan iborat: 

  tartibga solinmaydigan talab, ya‘ni iste‘molchilar (xaridorlar) o‘z ehtiyojlari 
va to‘lov layoqatlaridan kelib chiqqan holda nimani va qancha miqdorda sotib olishni 
o‘zlari belgilaydilar; 

  tartibga  solinmaydigan  taklif,  ya‘ni  korxonalar  va  ularga  tenglashtirilgan 
boshqa  xo‘jalik  subyektlari  bozor  talabi  va  resurslar  imkoniyatlaridan  kelib  chiqqan 
                                           
1
 I.Karimov «O`zbеkiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida». T., «O‘zbеkiston», 1995. - 142, 240-bеtlar 

---

 
11 
holda chiqariladigan mahsulot nomenklaturasini (assortimentni) o‘zlari belgilaydilar; 

  talab va taklifni muvozanatlovchi erkin narx hosil bo‘lishi; 

  mahsulot (tovar) ishlab chiqarish va sotishda raqobat. 
Yuqorida  sanab  o‘tilgan,  bir-birini  inkor  etmaydigan  asosiy  belgilar  mavjud 
bo‘lganda  bozor  mexanizmi  o‘zini-o‘zi  tashqi  muhitga  moslashtirib,    tartibga  soladi 
va  bu  iqtisodiyotning  samaradorligini  belgilab  beradi.  O‘tish  davri  sharoitlarida 
bozorning  moslashuvi  bilan  birgalikda  iqtisodiyotning  davlat  tomonidan  tartibga 
solinishi  ham  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘lib,  bu  bevosita  boshqaruv  shaklida  ham, 
bilvosita soliq va kreditlar yordamida ham amalga oshirilishi mumkin. 
Bozor iqtisodiyotining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: 

  uzoq  muddatli,  barqaror  tarmoqlararo  va  mintaqalararo  aloqalar  asosida 
shakllangan  hamda  cheklanmagan  diversifikatsiya  jarayonlari  bilan    tavsiflanuvchi 
yagona bozor makonining paydo bo‘lishi; 

  bir  tomondan  «ehtiyojlarning  ortishi»,  ikkinchi  tomondan  esa  taklifning 
kengayishi; 

  narxga oid bo‘lmagan raqobat usullarining narxga oid bo‘lgan usullardan 
ustun kelishi; 

  raqobatlashuvchi  ijtimoiy  guruhlar,  birinchi  navbatda  tadbirkorlar  va 
yollanma  xodimlar  o‘rtasida  ijtimoiy  ziddiyatlarni  bartaraf  qilishga  imkon  beruvchi 
iqtisodiyotning ijtimoiy yo‘naltirilgan regulyatorlari; 

  tovar 
bozorlarida 
raqobatli 
munosabatlarni 
g‘irrom 
raqobat, 
iqtisodiyotning  monopollashuvi va  hokazolarga qarshi  kurashga  yo‘naltirilgan holda 
qonuniy va iqtisodiy markazlashgan tarzda tartibga solish; 

  aktsiyadorlik va mulkchilikning boshqa jamoaviy shakllarini rivojlantirish  
vositasida  har  bir  fuqaroni  tovar  bozorlarida  raqobatli  munosabatlarga  jalb  qilish 
uchun keng imkoniyatlar yaratish. 
Bozor iqtisodiyotining yuqorida aytib o‘tilgan va boshqa bir qator xususiyatlari 
iqtisodiy 
munosabatlar 
subyektlarining 
bir 
tomondan 
ijtimoiy-iqtisodiy 
mustaqilligiga,  boshqa  tomondan  esa  ularning  manffatlarini  muvofiqlashtirishga 
asoslanuvchi erkinlik darajasini aks ettiradi. 
Biroq,  bozor  iqtisodiyotining  eng  muhim  xususiyati  shundaki,  u  jamiyatda 
ishlab  chiqarish  jarayonini  demokratlashtirib,  aholi  bandligini  oshirish  va  qonun 
doirasida  «pul  ishlab  olishiga»  xizmat  qiladi  hamda  biznes  va  tadbirkorlik  uchun 
keng yo‘l ochib beradi.