Ызбекистон республикаси олий ва ырта

 
6.2. Korxonaning tarmoqdagi va bozordagi holati tahlili 
 
Insonning, jamoaning va butun korxonaning qiladigan barcha ishlari vaziyatni 
tahlil  qilish  va  baholashdan  boshlanadi.  Biznes,  ishlab  chiqarish  va  boshqa  har 
qanday  ish  istisno  emas.  Buning  ustiga  aynan  biznesda  tarmoqdagi  va  bozordagi 
vaziyatni oldindan tahlil qilish boshqa joylarga qaraganda ko‘proq talab qilinadi. 
Korxonaning  tarmoqdagi  va  bozordagi  holati  tahlili  bu  o‘z  mohiyatiga  ko‘ra 
tashqi muhit diagnostikasidir. U biznes-rejani tayyorlashda rezyumedan keyingi ikkinchi 
qadamdir. Biznes-reja tuzish bo‘yicha bugungi uslubiy tavsiyalar ushbu bo‘limni mazkur 
korxona  faoliyat  ko‘rsatuvchi  muhitning  investitsiyalarni  jalb  qilishdagi  jozibadorligini  
tahlil qilishdan boshlashni taklif qiladi. Tarmoqni tavsiflash quyidagilarni qamrab olishi 
lozim: 

  tarmoqning  iqtisodiy  sektorini  aniqlash  (fan,  ishlab  chiqarish,  xizmat 
ko‘rsatish va hokazo); 

  mavsumiylik; 

  tarmoq  bozorining  geografik  joylashuvi  (mahalliy,  mintaqaviy,  milliy, 
xalqaro); 

  mazkur tarmoq taklif etuvchi asosiy mahsulot va xizmat turlari; 

  tarmoqning hozirgi holati va rivojlanish istiqbollari; 

  tarmoq bozorining tuzilmasi, sig‘imi va uning o‘zgarish tendentsiyalari; 

  korxona  rivojlanishiga  ijobiy  yoki  salbiy  ta‘sir  ko‘rsatishi  mumkin  bo‘lgan 
omillari  (yangi  iste‘molchi  va  raqobatchilar,  qonun  va  qoidalarning  paydo  bo‘lish 
ehtimoli). 
Tarmoq  va  biznes  sohasi  to‘g‘risida  qaror  qabul  qilish  tadbirkorning  o‘zi  uchun 

---

 
60 
ham,  tadbirkorlik  loyihasi  uchun  ham  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Tanlangan  faoliyat 
sohasining  rivojlanish  tendentsiyalarini  to‘liq  hisobga  olmaslik  biznes-loyihani  joriy 
qilishda  kutilmagan  natijalarga  va  iqtisodiy  samaradorlikning  pasayishiga  olib  kelishi 
mumkin. 
Tarmoqning  jahon  mehnat  taqsimotida  va  xalqaro  bozorda  tutgan  o‘rni,  uning 
eksport  imkoniyatlari,  shuningdek,  xalq  xo‘jaligining  ushbu  tarmoq  mahsulotlari 
qiziqish  uyg‘otuvchi  boshqa  tarmoqlari  bilan  ishlab  chiqarish-texnik  aloqalari  haqidagi 
ma‘lumotlar foydali hisoblanadi (6.1-rasm).   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
6.1-rasm
. 
Tadbirkorlik faoliyati sohasini tanlashning asosiy omillari. 
Tarmoqning  kompleks  tahlilini  va  uning  jozibadorligini  baholashni  MDH 
davlatlari  uchun  Jahon  tiklanish  va  taraqqiyot  banki  tomonidan  ishlab  chiqilgan  in-
vestitsiyaviy 
loyihalashtirishda 
ma‘lumotlarini 
to‘plash, 
tahlil 
qilish 
va 
umumlashtirish  bo‘yicha  takliflarda berilgan  uslub  orqali  amalga  oshirish  maqsadga 
muvofiqdir.  
Nazariyaning  kontseptual  xulosalaridan  biri  shundan  iboratki,  eng  yirik  korx-
onalar bozordagi kattagina ulush bilan bir tomondan va unchalik katta bo‘lmagan ix-
tisoslashgan kichik korxonalar ikkinchi tomondan ko‘zlagan foydalilik darajasiga er-
ishish uchun imkoniyatga egadirlar. 
Har  qanday  davlatda  biznesning  taqiqlangan  sohalari  (kontrabanda, 
pornografiya  va  boshqalar)  hamda  davlat  monopoliyasi  bo‘lgan  faoliyat  turlari 
(qurol-yarog‘, zaharli kimyoviy moddalar, narkotik moddalar) mavjud bo‘ladi. 
Ko‘plab  tadbirkorlar  uchun  u  yoki  bu  tarmoqqa  kirib  borishda  iqtisodiy  va 
boshqa  turdagi  to‘siqlar  yuzaga  kelib,  ular  odatda  boshlang‘ich  kapital  darajasining 
yuqoriligi,  kiritilgan  mablag‘larning  o‘zini  qoplash  muddati  uzoqligi  va  foyda 
olishdagi noaniqliklarga bog‘liq bo‘ladi. 
Shuningdek,  tadbirkorlik  faoliyatining  davriylik  (o‘sish  turg‘unlik,  pasayish) 
ta‘siriga  uchrashi  sababli  yuzaga  kelgan  bozor  kon‘yunkturasini  ham  hisobga  olish 
lozim. 
Biznes-rejani  muvaffaqiyatli  amalga  oshirishda  bozorni  to‘g‘ri  aniqlashdan 
tashqari 
uning 
hali 
egallanmagan 
yoki 
raqobatchilar 
tomonidan 
to‘liq 
Iqtisodiy kon'yuktu-
ra 
 
 
 
 
 
чеkлanишлar 
 
 
 
Huquqiy va iqtisodiy 
chеklanish 
 
 
чеkлanишлar 
 
 
 
 
Tadbirkorning bilimi, 
tajribasi va qobiliyati 
 
Xamkorlik va 
koopеratsiyanin
g maqsadga 
muvofiqligi 
Tanlash omillari 
 
Faoliyat sohalari 
 
Biznеsning maqsadlari 
 
Bozor xolatining 
taxlili 
 
Biznеsning 
tashqi va ichki 
muxiti 
 

---

 
61 
foydalanilmagan  qismini  topish  ham  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Ya‘ni  ma‘lum  bir 
iste‘molchilarga  yo‘naltirilgan  va  tadbirkorga  o‘z  imkoniyatlaridan  samraliroq 
foydalanish  imkoniyatini  beruvchi  tadbirkorlik  faoliyati  sohasini  ifodalovchi  «bozor 
qismi»ni topish muhim. Uning hajmi bozor segmenti sig‘imidan kichik bo‘lib, unda 
raqobatchilar  kam  bo‘lishi  lozim.  Bu  bozordan  joy  qidirish  va  uni  egallash 
jarayonining mohiyatini aks ettiradi. 
Ushbu  jarayonni  iste‘molchilar  doirasi  aniq  belgilangan  holda  faoliyat  sohasi 
miqyosini  tanlash  sifatida  belgilash  mumkin  bo‘lib,  u  muayyan  tadbirkorning 
xususiyatlari va ustunliklariga mos keladi.