Ызбекистон республикаси олий ва ырта мащсус таълим вазирлиги

t

E

t

E

t

E

t

E

  

 

(1.36) 

orqali  amalga  oshirsa  bo‘ladi.  Bu  yerda  vaqt  bo‘yicha  o‘rtachalashtirish  amalga 

oshiriladi. 

Ikkinchi  holda  lazer  nurlanishini  ikki  nur  dastasiga  ajratib  va  bu  nur 

dastalarining  turli  optik  yo‘llarni  o‘tgandan  so‘ng  uchratish  natijasida  olingan 

interferentsion  manzaraning 

F

2

min

max

min

max

I

I

I

I

 

 

(1.37) 

ko‘rinuvchanlik  koeffisiyenti  bilan  xarakterlasa  bo‘ladi.  Bu  yerda  I

max

  va  I

min

-

interferentsion  manzaradagi  yorug‘likning  maksimal  va  minimal  qiymatlari. 

Absalyut  kogerent  nurlanish  uchun  F

1

  va  F

2

  koeffisiyentlarning  maksimal  qiymati 

birga  teng.  Agar  ikki  elektromagnit  to‘lqinlarning  fazalarining  farqi  tasodifiy 

ravishda o‘zgarsa F

1

 va F

2

 koeffisiyentlarning  qiymati  nolga intiladi. 

 

Lazer  nurlanishining  kogerentlik  darajasi  ko‘p  faktorlarga  bog‘liq.  Bular 

faol  muhitning  vaqt  o‘tishi  bilan  parametrlarining  o‘zgarishi,  optik  rezonator 

elementlarining  akustik  va  mexanik  ta‘sirlar  natijasida  tebranishlari  natijasida  lazer 

nurlani-shining  spektri  kengayadi.  Bu  kengayish  asosida  lazerdan  chiqayotgan 

elektromagnit  to‘lqinlarning  tebranishlarini  quyidagi 

E(

r

t) E

0

(

r

) cos

t

(

r

t)  

---

 

 

23 

 

qonuniyatga  bo‘ysunadi  desak,  u  holda  nisbiy 

(

r

,t)  fazaning  t 0  momentdan 

boshlab o‘zgarishlari  2

t ga proportsional ravishda ro‘y beradi va  

kog

Р

1

 

 

 

 

 

 

 

(1.38) 

vaqtdan  so‘ng  2   ga  teng  bo‘ladi.  Bu  shunday  xarakterli  vaqtki, bu vaqt farqining 

ichida  ikki  elektromagnit  to‘lqinlar  o‘zaro  kogerent  bo‘ladi.  Bu  vaqtni  kogerentlik 

vaqti  deyish  qabul  qilingan.  Shu  vaqt  ichida  elektromagnit  to‘lqin  bosib  o‘tgan 

yo‘lni kogerentlik  uzunligi  deyish qabul qilingan,  ya‘ni 

L

kog

s

kog

Р

с

 

 

 

 

 

 

(1.39) 

 

Shu  vaqt  farqi  ichida  va  shu  yo‘l  farqi  uzunligida  elektro-magnit  to‘lqinlar 

optik rezonatordan chiqishdagi  tebranishlarga  sinxron holda tebranadi.  

 

Lazer  nurlanishining  qutblanganligi  elektromagnit  to‘l-qinida  elektr  maydon 

kuchlanganlik 

vektorining 

yo‘nalganligini  xarakterlaydi.  Agarda  yorug‘lik 

dastasining  har-bir  nuqtasida  elektr  maydon  kuchlanganlik 

Е

  vektori  nurlanish 

tarqalish  yo‘nalishiga  ko‘ndalang  tekislikda  bir  to‘g‘ri  chiziq  bo‘ylab  tebransa, 

bunday  nurlanishni  chiziqli  yoki  yassi  qutblangan  nurlanish  deyiladi.  Qutblanish 

tekisliklari  o‘zaro  ko‘ndalang,  fazalar  farqi  o‘zgarmas  kattalikga  ega  bo‘lgan  ikki 

chiziqli  qutblangan  nurlanishlarning  yig‘indisi  elliptik  qutblangan  nurlanishni 

beradi. 

 

Agarda  qutblanish  tekisliklari  o‘zaro  perpendikulyar  va  fazalar  farqi 

2 

yoki  3 2  ga  teng  bo‘lgan  ikkita  chiziqli  qutblangan  nurlanishning  yig‘indisi 

doiraviy  qutblangan  nurlanishni  hosil  qiladi.  Agarda  yorug‘lik  qutblanmagan 

bo‘lsa,  elektromagnit  to‘lqin-ning  elektr  maydon  vektori  uning  tarqalishiga 

ko‘ndalang  tekislikda  tasodifiy  yo‘nalishlarda  tebranishi  mumkin.  Zarraning 

yuqori  energetik  sathdan  quyi  energetik  sathga  spontan  o‘tishida  hosil  bo‘lgan 

yorug‘lik  kvantining  qutblanish  har  qanday  ixtiyoriy  yo‘nalishda  bo‘lishi  mumkin. 

Shu  spontan  yorug‘lik  kvanti  ta‘sirida  hosil  bo‘lgan  majburiy  yorug‘lik  kvantining 

qutblanishi  ham  uni  majburlovchi  spontan  yorug‘lik  kvantining  qutblanishdek 

---

 

 

24 

 

bo‘ladi.  Shuning  uchun  chiziqli  qutblangan  yorug‘lik  nurlanishini  olish  uchun 

lazerning  optik  rezonator  ichiga  elektromagnit  tebranishlarning  elektr  maydan 

kuchlanganlik  vektorini  ma‘lum  berilgan  tekislikdagi  tebranishlarini  o‘tkazuvchi 

optik  element,  ya‘ni  qutblantirgich  kiritiladi.  Agarda  optik  rezonator  ichida  chiziqli 

qutblantiruvchi  optik  element  bo‘lmay,  lazerdan  qutblanmagan  nurlanish 

chiqayotgan  bo‘lsa,  u  holda  nurlanish  yo‘liga  undan  kerakli  turdagi  qutblanishli 

nurlanishni  hosil qiluvchi  maxsus optik elementlar  qo‘yilishi  mumkin. 

Ko‘pincha  amaliyotda  qutblangan  nurlanishni  olish  uchun,  elektromagnit 

nurlanishni  sindirish  ko‘rsatkichlari  turlicha  bo‘lgan  ikki  muhim  chegarasidan  aks 

etishidagi  va  o‘tishidagi  xodisalardan  foydalaniladi.  qutblangan  yorug‘lik 

nurlanishini  olishning  eng ko‘p 

 

 

6-rasm. Qutblanishning  S va P tashkil etuvchilari  va aks etish 

koeffisientining  tushish burchagiga bog‘liqligi 

 

tarqalgan  usullaridan  biri,  ya‘ni  yorug‘lik  to‘lqinini  (nurlanishini)  gazli  va 

qattiq  muhit  chegarasidan  o‘tishida  qutblantirish  usuli  6rasmda  ko‘rsatilgan.  Ikki 

muhit  chegarasiga  tushayotgan  yorug‘lik  to‘lqinining  ixtiyoriy  ravishda  joylashgan 

elektr  maydon  kuchlanganlik  vektorini  ikki  o‘zaro  perpendikulyar  ravishda 

---

 

 

25 

 

joylashgan  tashkil  etuvchilarga  (6-rasm)  S-tashkil  etuvchi  (