Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

 

ADABIY NORMA. 

 

Ma`lum  bir  hududda  tarqalgan  o`z  imkoniyatlari  o`sha  hududda  yashovchi  aholi  uchun 

beistisno  tushunarli  bo`ladi,  ya`ni  aloqaning  yengil  amalga  oshuviga  imkon  beradi.  Bu  tilning 

o`zi  normadan iboratligini  ko`rsatadi.  Norma-tilning  yashash  shaklidir. Tilning  qaysi  bir unsuri 

normativlikni  yo`qotdimi, uning  o`zi  ham  yashashdan to`xtaydi.  Tilning,  uning elementlarining 

normativligi, ularning til jamoasi uchun beistisno tushunarli bo`lishidir. 

Kishilar  nutqiy  aloqaning  qulayligiga  erishish  maqsadida  o`z  shevasi  uchun  begona 

bo`lgan,  qo`shni  shevaga  tegishli  til  hodisalarini  o`z  nutqlarida  ishlata  boshlaydilar.  Ma`lum 

davrlar o`tgach, bunday muomala katta jamoa uchun tushunarli bo`lgan "tilni" yuzaga keltiradi. 

Kishilar  o`zaro  o`sha  til  bilan  so`zlashishni  afzal  ko`ra  boshlaydilar.  Chunki  u  bilan  o`zbeklar 

yashaydigan  hamma  joyda  muomala  qilish  mumkin  bo`ladi.  Bunday  tilning  paydo  bo`lishi  va 

---

rivojlanishiga o`z davrining ilg`or kishilari, madaniyat, fan, san`at arboblari, shuningdek, savdo 

xodimlari katta hissa qo`shadilar. 

Bu  til  -  o`zbek  adabiy  tili  normasidir.  Adabiy  tilga  xos  quyidagi  xususiyatlar  uning 

umumo`zbek tili doirasida tutgan o`rnini yaqqolroq ko`rishga imkon beradi: 

1.   Adabiy  til umumxalq o`zbek tilining bir tarmog`i. 

2.  Adabiy til umumxalqiy til. 

3.  Adabiy til umummajburiy til. 

4.  Adabiy til ko`p vazio’ali til. 

5.  Adabiy til ko`p uslubli til. 

6. Adabiy til o`ziga xos normalangan til.  

Umumxalq        o`zbek        tili        tarkibida        mahalliy  dialektlar,  jargonlar,  ijtimoiy 

argonlarning mavjudligi adabiy tilning umumxalq tilining bir tarmog`i  -xususiy ko`rinishlaridan 

biri ekanligini ko`rsatadi. Ammo adabiy til o`z vazifasi, tarqalishiga ko`ra tilning boshqa xususiy 

ko`rinishlaridan farq qiladi. 

Adabiy til - hamma birdek o’oydalanadigan til. Uning umumxalqiyligi shunda ko`rinadi. 

 Adabiy  tilni  egallash  har  bir  o`zbek  uchun  zarur.  Uning  majburiyligini  shu  holat 

belgilaydi.  

Adabiy til o`zbek xalqi hayoti bilan bog`liq hamma vazio’alarni bajarishga da`vat etilgan. 

U  ilmiy,  amaliy,  pedagogik  va  boshqa  vazifalarni  bajaradi.  Bunda  adabiy  tilning  normalariga 

qattiq amal qilinadi. 

Adabiy    norma    o`z    holicha    (stixiyali)      ravishda  shakllanadi.  Uning  shakllanishi  va 

taraqqiyotiga tilning tarkibiga kiruvchi lahja, shevalar turlicha hissa qo`shdilar. 

Xalqning  madaniyati,  fan  borgan  sari  normani  tashkil  etuvchi  til  vositalari  qo`llanish 

jihatidan  takrorlanib,  mustahkamlashib  boradi.  Norma  til  o’mumkin:  1.  Fonetik  normalar.  2. 

Talaffuz normalari. 3. So`z yasash normalari. 4. Morfologik normalar. 5. Sintaktik normalar. 6. 

Uslubiy normalar. 7. Lug`aviy normalar. 

Adabiy  norma  umumiy  normadan  olinadi,  unga  suyanadi.  Adabiy  norma  umumiy 

normaning xususiy ko`rinishi bo`lgani uchun undan hajm jihatidan kichikdir. 

Diktorlar, artistlar o`z nutqlarida, asosan, kodlangan normadan foydalanadilar. O`qituvchi 

sinfda  kodlangan  normada  muomala  qiladi.  Nutq  madaniyati  fani  adabiy  til  normalarini,  ya`ni 

kodlangan normani o`rganadi. Adabiy normalarni tadqiq etar ekan, u normadagi mustahkam va 

zaif o`rinlarni belgilaydi. Zaif tomonlarni mustahkamlashga ko`maklashadigan tavsiyalar ishlab 

chiqadi, bu boradagi xolisona (ob`yektiv) qonunlarni kasho’ etadi.