Ызбекистон Республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

Mavzu: Isitish tizimlarining tavsifi. Binoning issiqlik rejimi. Xonadagi 
alohida to`siqlar orqali issiqlik yo`qolishi. 
Reja: 
19.1. Isitish tizimlarining tavsifi. 
19.2. Binoning issiqlik rejimi. 
19.3. Xonadagi alohida to`siqlar orqali issiqlik yo`qolishi.. 
 
19.1. Isitish tizimlarining tavsifi. 
Isitish asboblaridan binoga issiqlik miqdori tarqalishi konvektsion va nurlanish 
vositasida  o`zatiladi.  Xonalarning  ichida  turgan  insonning  sezgi  organlariga  ta`sir 
qiluvchi  birinchi  ko`rsatgich  devorning  ichki  yo`zasidan  tarqaladigan  radiatsion 
haroratdir.  Xona  ichidagi  havo  haroratining  miqdori  t
i
  radiatsion  harorat  t
R 
ni 

---

 
160 
o`zluksiz  boshqarib  turadi.  Radiatsion  harorat  bu  to`siq    konstruktsiyalarning  ichki 
sirtlarini  o`rtacha  harorati  bulib,  bu  harorat  xona  o`rtasidagi  insonga  nisbatan 
hisoblanadi.  Konvektiv  isitish  deb  xona  havo  haroratini  hamisha  radiatsion 
haroratdan  yuqori,  ya`ni  t
i
>t
R
  tarzda  isitish  uslubiga  aytiladi.  Agar  t
R
>t
i
  tengsizligi 
hosil  bo`lgan    taqdirda  ko`p  roq  nurlanish  yordamida  isituvchi  uskunalar  tanlab 
olinadi.  Chunki  nurlanish  yordamida  tarqaluvchi  issiqlikning  ta`siri  xona  ichidagi 
havo  harorati  pasaygan  taqdirida  ham  konvektiv  issiqlikka  nisbatan  insonning  sezgi 
organlariga yoqimli ta`sir ko`rsatadi. 
Konvektiv  va  nurlanish  yordamida  xonalarni  isitish  maxsus  texnik  uskunalar 
yordamida amalga oshiradi.  
Isitilishi  lozim  bo`lgan    xonaga  maxsus  uskunalar  orqali  issiqlik  qabul  qilib,  olib 
borib tarqatish tizimlari i s i t i s h  t i z i ml a r i  deyiladi. 
Yuqorida  keltirilgan  barcha  muhandislik  yechimlar  binoning  issiqlik  holatini 
talab qilingan darajada saqlashga xizmat qiladi. Shunday qilib, tashqi va ichki sharoit 
ta`sirida  qabul  qilingan  muhandislik  tizimlarining  o`zaro  mikroiqlim  yaratish  uchun 
ishlash printsiplarini urganish jarayoni binoning issiqlik holatini urganish deb ataladi. 
Yil  davomida  tashqi  to`siq    konstruktsiyalarni  bino  xonalarida  talab  etilgan 
iqlim sharoitini yaratish uchun tashqi muhit ta`siridan himoyasi yetarli emas. 
Shu  sababli  bu  sharoit  sun`iy  ravishda,  ya`ni  isitish  tizimlari  yordamida 
yaratiladi. 
Mikroiqlimga  qo`yiladigan  asosiy  talablardan  biri  ham  bino  xonalarida  inson 
uchun iqlim jihatidan qulay sharoit yaratishdir. 
Insonning  yashashi  va  ijtimoiy  faoliyati  bilan  bog`liq  bo`lgan    barcha  turdagi 
bino  ichida  birinchi  navbatda  talab  qilingan  darajada  mikroiqlim  sharoiti  yaratilishi 
lozim.  Bu  sharoit  inson  salomatligi  va  ishlab  chiqarish  jarayonlari  uchun  zarurdir. 
Ma`lumki, inson organizmidan tuxtavsiz ajralib chiqqan issiqlik bino ichidagi havoga 
- atrof-muhitga tarqaladi. Inson tanasining harorati 36,6 
0
S da o`zgarmas bulib, inson 
xuddi  shu  haroratda  o`zini  fiziologik  jihatdan  me`yoriy  holatda  sezib  energiya 
almashinuvi samarali holda sodir bo`ladi. Bu samarali holatda inson tanasini issiqlik 
regulyatsiyasi muvozanatda bulib, inson o`zini yaxshi his qiladi va mehnat qobiliyati 
yuqori  darajada bo`ladi.  Insonning  fiziologik holati  -  ahvoli, tashqi kiyimi,  yoshi va 
bajarilayotgan  ishining  og`ir-engilligiga  qarab  undan  atrof-muhitga  tarqatayotgan 
issiqlik  miqdori  har  xil  bo`ladi.  Agar  inson  tinch  holatda  turgan  bo`lsa    uning 
organizmi  120  Vt  issiqlik  ishlab  chiqarib  atrof-muhitga  tarqatadi,  agar  u  og`ir  ish 
bilan  mashg`ul  bo`lsa    470  Vt,  o`ta  og`ir  ishdagilar  esa  1000  Vt  gacha  issiqlikni 
ishlab chiqarib, atrof-muhitga tarqatadi. 
Inson tanasidan ajralib chiqayotgan issiqlik miqdoriga qarab bajarilayotgan ishning 
qaysi  darajada  ekanligini  shartli  ravishda  aniqlash  mumkin.  Inson  tomonidan  juda 
yengil uncha og`ir bulmagan yumushlar bajarilsa uning tanasidan ajralib chiqayotgan 
issiqlik miqdorining kattaligi 140 Vt, ish yengil bo`lsa  175 Vt, o`rtacha yengil bo`lsa  
290 Vt va og`ir ish bajarilsa 470 Vt gacha miqdorda bo`ladi. 
Demak, agar inson tanasidan atrof-muhitga sarf bulayotgan issiqlik miqdori ishlab 
chiqarilayotgan  issiqlik  miqdoriga  teng  bulmasa,  inson  tanasida  ortiqcha  issiqlik 
yig`ilishi yoki yetishmasligi mumkin. Shuning uchun inson tanasi ma`lum atrof muhit 
haroratida  o`z  haroratini  issiqlik  tengligi  holatida  ushlab  turishga  qodir.  Agar  atrof 
muhit  keskin  sovib  yoki  isib  ketsa  inson  tanasida  issiqlik  tengligi  muvozanati 

---

 
161 
bo`zilib, inson diskomfort holatga tushadi.  
Inson tanasidan ijralib chiqayotgan issiqlik jarayoni nurlanish (xonadagi devorning 
ichki  yo`zasiga),  konvektsiya  (xona  ichidagi  havoga)  va  bug`lanish  bilan  nafas 
chiqarish jarayoni orqali ruy beradi . 
Odatda  inson  tinch  turgan  paytda  o`zidagi  issiqlik  miqdorini  yarmini  nurlanish 
orqali,  chorak  qismini  konvektsiya  va  qolgan  turtdan  bir  qismini  bug`lanish  orqali 
atrof  muhitga  sarf  qiladi.  Inson  og`ir  jismoniy  ishlar  bilan  mashg`ul  bo`lgan  da 
issiqlik miqdorini asosiy qismi bug`lanish orqali tarqaladi. 
Inson  tanasidan  ajralib  chiqayotgan  issiqlikning  jadallashuvi  shiddat  bilan 
ajralib  chiqishi  xona  ichidagi  issiqlik  sharoitga  bog`liq  bulib,  bu  quyidagilardan 
iborat:  xona  ichki  havo  harorati  t
i
,  radiatsion  harorat  t
R
  va  to`siq    konstruktsiyalarni 
ichki  sirtlarini  harorati.  Bundan  tashqari  issiqlik  ajratuvchi  va  issiqlik  (yutuvchi) 
qabul  qiluvchi  sirtlarning  xonada  urnashgan  joyiga,  havo  harakati  tezligiga 

u
  va 
havoning nisbiy namligiga bog`liqdir. 
Demak  komfort  muhit  yaratish  uchun  yuqorida  keltirilgan  mikroiqlim 
ko`rsatgichlari  shunday  darajada  bo`lishi  lozimki,  bunda  inson  tanasidan  ajralib 
chiqayotgan issiqlik osoyishta bulib, issiqlik muvozanati ko`zatilishi lozim. Bu muhit 
optimal va ruxsat etilgan bo`lishi mumkin. Optimal muhit me`yoriy holatdagi sharoit 
bulib,  ruxsat  etilgan  muhit  esa  o`zgacha  meteorologik  sharoit  bo`ladi,  bunda  inson 
organizmida issiqlik muvozanati o`zgarib, ruxsat etilgan diskomfort holat ko`zatiladi. 
Komfort  sharoit  deb  atalgan  chegaradagi  havoning  harorati  to`siq  
konstruktsiyalarning ichki sirti harorati va havo haroratiga bog`liq. 
Agar havo harorati t
h 
va xona ichidagi sirtlar harorati t
R
 bir-biriga teng bo`lsa , xona 
harorati ham ularga teng bo`ladi.