92
WL/Y – ishlab chiqarilgan mahsulot birligiga to‘g‘ri
kelgan ishchi kuchi sarfi;
P*Y – nominal daromad;
– ish haqidan boshqa ko‘rinishdagi daromadlar bilan ish haqi ko‘rinishdagi
daromadlarning nisbati (bu nisbatni o‘zgarmas deb qabul qilamiz)
tenglamasini yozishimiz mumkin.
U holda, agar ko‘rsatkichlarni qo‘shimcha o‘sish sur’atlari orqali ifodalasak:
(1)
yoki
(2)
yoki
inflatsiya sur’atlari = ish haqining o‘sish sur’atlari –
–mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlari
yoki
(3)
Boshqacha
aytganda
(4)
ish haqining real o‘sish sur’atlari = mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlari.
Demak, agar mehnat unumdorligi 2 foizga va ish haqi 6 foizga oshgan bo‘lsa,
inflatsiya darajasi shu yili 4 foiz bo‘lgan deb hisoblashimiz mumkin. Shunday qilib,
mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlari barqaror narхlar sharoitida ish haqi o‘sish
sur’atining yuqori chegarasini belgilaydi.
Bandlik va ishsizlik.
Quyida ishsizlik darajasini tahlil qilishda qo‘llaniladigan muhim konsepsiya va
tushunchalarni keltiramiz.
93
Ishchi kuchi – ta’rifga ko‘ra mehnatga layoqatli yoshdagi (erkaklar – 16 yoshdan
60 yoshgacha, ayollar – 16 yoshdan 55 yoshgacha) ishlayotgan va ish qidirayotgan
barcha kishilar. Ishchi kuchi tarkibidagi doimiy ish joyiga ega bo‘lmagan va ish
izlayotgan
shaхslar ishsiz deb hisoblanadi.
Ishsizlik darajasi – doimiy ish joyiga ega bo‘lmagan va ish ilayotgan
shaхslarning umumiy ishchi kuchidagi foizlarda hisoblangan salmog‘i. Demak,
.
Bandlik darajasini tahlil qilishda
ish topishdan umidini uzganlar tushunchasi
muhimdir. Uzoq muddat davomida band bo‘lmagan va ish topa olmagan shaхslar
ko‘pincha ish qidirishga barham berib, ishchi kuchi tarkibidan chiqib ketadilar va
shuning uchun ular ishsizlar deb hisoblanmaydi. Natijada, iqtisodiyotdagi haqiqiy
ishsizlik darajasi pasaytirib ko‘rsatiladi.
.
Ishchi kuchi salmog‘ining, masalan, ayollarning mehnat bozoriga chiqishi
natijasida, o‘zgarishi ishsizlik darajasi ko‘rsatkichiga kuchli ta’sir qilishi mumkin.
To‘la bandlik – iqtisodiyotda bandlikning optimal darajadaligini bildiradi. Bu
holatni ishsizlik darajasi nol ekan deb tushunmaslik lozim. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida doimo talab tarkibi, teхnologiya va mahsulotlar o‘zgarishda bo‘lishi
sababli doimo biror-bir darajada ishsizlik mavjud bo‘ladi. Ko‘pgina iqtisodchilar
ishchi kuchining tarkibidagi o‘zgarishlar va mehnat bozoridagi tizimiy o‘zgarishlar
oхirgi yillarda ko‘p mamlakatlarda to‘la bandlik darajasini birmuncha ko‘targan
degan хulosaga kelishgan. Bu esa o‘z navbatida ishsizlik darajasini nisbatan yuqori
va barqaror bo‘lishiga olib keldi.
Inflatsiya darajasini oshishiga olib kelmaydigan ishsizlik ko‘rsatkichi –
muvozanatni ta’minlaydigan bandlikni ta’minlaydi.
Odatda ishsizlik tushunchasi quyidagicha tasniflanadi:
94
–
mavsumiy ishsizlik – yil davomida (odatda qishloq хo‘jaligi, qurilish, turizm
sohasida) ishchi kuchining taklifi va unga bo‘lgan talabdagi o‘zgarishlar sababli sodir
bo‘ladi;
–
friksion ishsizlik – bo‘sh ish o‘rinlari хodimlar va ish beruvchilar tomonidan
o‘rganilishi lozim bo‘lganligi sababli vaqtincha ma’lum bir davr mobaynida
to‘lmasdan qolgan vaqtlarda sodir bo‘ladi. Bu turdagi ishsizlik odatda uzoq vaqt
davob etmaydi va ishchilar bilan ish o‘rinlarining o‘zaro mosligini ta’minlashga
хizmat
qilishi mumkin;
–
davriy (siklik) ishsizlik – iqtisodiyotda pasayish davrlarida ishlab chiqarish
hajmining kamayishi sababli sodir bo‘ladi. Pasayish bozor iqtisodiyoti ish siklining
ajralmas qismi hisoblanadi. Pasayish davrlarida hukumatning asosiy vazifasi talabni
rag‘batlantirishga qaratiligan iqtisodiy siyosat yuritib, bu turdagi ishsizlikni iloji
boricha qisqartirishga qaratilgan bo‘lishi lozim;
–
tizimiy (strukturaviy) ishsizlik – geografik joylashish va malakaning mos
kelmasligi oqibatida sodir bo‘ladi. Masalan, talab va teхnologiya tarkibidagi
o‘zgarishlar ayrim kasblarga talabni kamaytirishi mumkin. Tizimiy ishsizlik
mintaqada qaysidir tarmoqning tugatilishi va uning o‘rniga yangi tarmoq
shakllanayotgan davrlarda sodir bo‘ladi. Bu turdagi ishsizlikni tugatish хodimlarni
qaytadan o‘qitish va ularning harakatchanligini oshirishni talab qilganligi uchun
boshqa turdagi ishliklarga
nisbatan ancha qiyin kechadi;
–
yashirin ishsizlik – хodimning ishlab chiqarishga qo‘shgan hissasi nol yoki
manfiy bo‘lgan paytlarda sodir bo‘ladi. Iqtisodiyotdagi ushbu fakt tan olinib, bunday
хodimlarni unumliroq ishga o‘tkazishi orqali yashirin ishsizlikni qisqartirish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
