Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

Axloqiy muhit (etosfera )ning global muammolari. 

 

Insoniyat XIX asrning oxiri XX asr boshlariga kelib o‘z tafakkur 

quvvati bilan biosfera ichida noosferani - texnikaviy muhitni yaratdi. 

Insoniy  tafakkur  biosferadagi  o‘zgarishlarning  asosiy  sababiga 

aylandi. Bugun texnika bizning nafaqat yashash muhitimizga aylandi, 

balki texnik taraqqiyot ulkan geologik kuch bo‘lib maydonga chiqqan 

insonga  o‘zi  yashayotgan  butun  boshli  sayyoraga  ta’sir  ko‘rsatish 

imkoniyatlarini ochib berdi. Noosferaning paydo bo‘lishi atmosferani, 

olamiy okeanni, yer osti va yer usti suvlarini, nabobotni, hayvonotni, 

hatto  insonni  ich-ichidan  kimyoviy  zaharlanishga  olib  kelmoqda. 

Noosfera  ta’limoti  asoschilaridan  biri  V.I.Vernadskiy  «Sayyoramiz 

yuzi - biosfera inson tomonidan ongli va asosan ongsiz ravishda keskin 

kimyoviy  o‘zgarishlarga  duchor  etilmoqda,  -  deb  yozadi  u.  Inson 

quruqlikning fizikaviy va kimyoviy havo qobig‘ini, uning barcha tabiiy 

suvlarini  o‘zgartirmoqda.  Hozir  biz  biosferadagi  yangi  geologik 

evolyutsion o‘zgarishlarni boshdan kechiryapmiz. Biz noosferaga kirib 

boryapmiz»

1

  deb  ta’kidlagan.  Ammo  lekin  olimni  hayratga  solgan 

masala hozir ham o‘z yechimini topa olganicha yo‘q albatta.  

Bu  sharoitida  insoniyatda  axloqiylikni  saqlab  qolish  va 

etosferani yaratish imkoniyatlari muayyan jamiyat muhiti sharoitiga 

uning  shakllantiruvchilik  omillari  va  o‘ziga  xos  jihatlariga  bog‘liq. 

Muhit  -  insonni  o‘rab  turgan  va  unga  bevosita  yoki  bilvosita  ta’sir 

etuvchi  shart-sharoitlar  majmui.  “Muhit”  etika  qonuniyatlaridan 

bo‘lib, u inson mavjud bo‘lgan holat va joyni anglatadi

2

. Olimlar uni 

«tabiiy  muhit»,  «geografik  muhit»,  «sun’iy  muhit»  kabi  turlarga 

bo‘lib tadqiq etadilar. 

                                                 

1

 Вернадский В.И. Начало и вечност жизни Москва. Сов. Россия, 1989. С. 186 – 187.

 

2

 

Донсов А.И. Проблеми групповой сплоченности. – М.: Висшая школа, 1979. – 60 с.

 

---

491 

Ilmiy  adabiyotlarda  «ijtimoiy  muhit»  tushunchasi  ham  keng 

qo‘llaniladi. Ijtimoiy muhit insonni o‘rab turgan va uning ongi hamda 

hulqiga  faol  (bevosita  va  bilvosita,  stixiyali  va  ongli)  ta’sir 

o‘tkazuvchi  barcha  ijtimoiy  shart-sharoitlar  (atrofdagi  odamlar, 

ijtimoiy  guruh,  qatlamlar,  jamiyatdagi  tartib-qoidalar),  faoliyat  va 

aloqadorliklarni belgilashda xizmat qiluvchi falsafiy kategoriyadir. U 

«siyosiy  muhit»,  «iqtisodiy  muhit»,  «ma’naviy  muhit»,  «axloqiy 

muhit»,  «ilmiy  muhit»  kabi  qismlarga  bo‘linadi

1

.  Ularning  mikro, 

makro,  mezo  va  mego  darajalari  mavjud.  Ular  ichida  muhim  o‘rin 

tutadigan ijtimoiy muhit qismlaridan biri oila muhitidir. 

Oila  muhiti  jamiyat  ma’naviy-axloqiy  muhitining  birlamchi 

negizidir.  Chunki  oilalarda  ma’naviy-axloqiy  tarbiya  asosiy  masala 

hisoblanadi.  Xalqimiz  tarixiga  nazar  tashlaydigan  bo‘lsak,  eng 

qimmatli  an’analar:  halollik,  rostgo‘ylik,  or-nomus,  sharmu-hayo, 

mehr-oqibat,  mehnatsevarlik  kabi  barcha insoniy fazilatlar,  eng  sof 

va  pokiza  tuyg‘ulari,  ilk  hayotiy  tushuncha  va  tasavvurlari  oilada 

shakllangan.  Bolaning  xarakterini,  tabiati  va  dunyoqarashini 

belgilaydigan  axloqiy  tushuncha,  mezon  va  qarashlar  yaxshilik  va 

ezgulik,  oliyjanoblik  va  mehr-oqibat,  or-nomus  va  andisha  kabi 

muqaddas fazilatlarning poydevori oilada qaror topadi. 

O‘quvchi maktab muhitida shaxs sifatida voyaga yetadi. Agar 

oilada uning axloqiy shakllanishiga poydevor qo‘yilsa, maktabda bu 

xususiyat  yanada  rivojlantiriladi.  Shaxsning  axloqiy  tasavvurlari 

bilan  atti-harakatlari  uyg‘unlashadi.  O‘zbekistonda  maktab  muhiti 

orqali ma’naviy-axloqiy tarbiya jarayonini olib borish davlat siyosati 

darajasiga ko‘tarilgan. Ayni paytda, bu muhitda isloh qilinishi lozim 

bo‘lgan  jarayonlar  ham  mavjud.  Bular  bizning  nazarimizda, 

quyidagilardan iborat: 

birinchidan,  maktabda  shaxsning  axloqiy  ongini  maqsadli 

shakllantirishga jiddiy e’tibor berish; 

ikkinchidan, shaxsda axloqiy fazilatlarni shakllantirishda yangi 

ta’lim-tarbiya texnologiya usullarini joriy etib borish; 

uchinchidan, nazariya va amaliyot uyg‘unligiga erishish; 

Rahbar,  xodimlar  va  jamoa  a’zolarining  o‘zaro  munosabati, 

hurmat,  ishchanlik,  jamoa  obro‘si  uchun  raqobat,  mas’uliyat  hissi, 

                                                 

1

 Normurodov B. Ijtimoiy muhit va uning taraqqiyotdagi o‘rni va roli // Ta’lim – tarbiya jarayonida ijtimoiy muhitning 

roli. – Qarshi, 2004. – 21 b. 

 

---

492 

manfaatdorlik,  talabchanlik,  g‘amxo‘rlik,  rag‘batlantirish  usullari, 

yuqori  lavozimlarga  tavsiya  etish,  jamoa  bilan  faxrlanish  axloqiy 

faoliyatining  muhim  makoni  ishxona  muhitida  namoyon  bo‘ladi. 

Hozirgi kunda ishxona muhiti katta ahamiyat kasb etmoqda. Chunki 

ishxonada  shaxsning  ma’naviy-axloqiy  qiyofasi  to‘liq  namoyon 

bo‘ladi.  «Shaxs  xizmat  doirasida  o‘ziga  bo‘ysunuvchilarga, 

rahbariyatga,  jamoadoshlarga  va  murojaat  qiluvchilarga  o‘ziga 

nisbatan yaxshi munosabat keltiradigan axloqiy munosabatda bo‘lishi 

shart»

1

.  Xalqimiz  tarixiy-madaniy  tajribasiga  xos  muhit  mahalla 

muhitidir.  U  o‘nlab,  yuzlab  oilalar  uyushmasidan  iborat,  ijtimoiy, 

iqtisodiy  va  axloqiy  maqsadlar  yo‘lida  birlashuvchi  kishilar 

makonidir.  Unda  jamiyatning  jamoatchilik  tamoyilini  ro‘yobga 

chiqaradi.  Bu  muhitda  sharqona  axloq,  sharqona  tushunchalar 

reallikka aylanadi.  

Yuqoridagilarni umumiy ko‘rinishi «jamiyat ma’naviy-axloqiy 

muhiti»  tushunchasida  o‘z  ifodasini topadi.  Jamiyatning  ma’naviy-

axloqiy muhiti murakkab ijtimoiy voqelikdir. Ushbu voqelik negizida 

shaxs  –  guruh  (jamoa)  –  jamiyat  o‘rtasidagi  iqtisodiy,  siyosiy, 

huquqiy va ma’naviy axloqiy munosabatlar yotadi. 

Jamiyatning ma’naviy-axloqiy muhiti o‘ziga xos xususiyatlarga 

ega:  

-  birinchidan,  u  insonning  butun  hayoti  va  axloqiy  sifatlarini 

ifodalaydi, shaxs, guruh va jamoaning axloqiy faoliyatini belgilovchi 

mezonlarning makonda tarkib topishiga xizmat qiladi; 

-  ikkinchidan,  u  turli  jamoalarda  turlicha  namoyon  bo‘ladi  va 

turlicha  vazifalarni  bajaradi,  shaxs  va  jamiyat  munosabatlarini 

tartibga soluvchi va yo‘naltiruvchi omil hisoblanadi; 

- uchinchidan, u shaxs va jamoadagi ijtimoiy munosabatlarning 

ifodasi sifatida yuzaga keladi;  

-  to‘rtinchidan,  u  jamiyatning  ma’naviy-axloqiy  qiyofasini, 

shuningdek ijtimoiy taraqqiyotning yo‘nalishlarini belgilab beradi.  

Masalan,  etosferaning  vujudga  kelishi  va  qaror  topishida 

ma’naviy-axloqiy  muhitning  o‘rni  muhim.  Ilmiy  nazariy  qarash-

larning tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, ma’naviy axloqiy muhit shaxs 

va  jamiyat  munosabatlarini,  manfaatlarini  uyg‘unlashtirish  asosida 

                                                 

1

 Ботавсина Р.Н. Этика делових отношений. – М.: Финанси и статистика, 2005. – 5 c.

 

---

493 

shakllanadi.  Manfaatlar  esa  har  doim  ham  ijobiy  bo‘lavermaydi, 

ularda  salbiy  tomonlar  ham  mavjud.  Bu  esa  ma’naviy-axloqiy 

muhitni  shakllantirishdagi  ijobiy  va  salbiy  omillarni  klassifikatsiya 

qilishga  undaydi:  Salbiy  omillar  jamiyatimiz  ravnaqi  uchun 

ma’naviy-axloqiy  immunitetni  shakllantirishni  taqozo  etadi. 

O‘zbekistonning  strategik  maqsadi  yuksak  ma’naviyatli  avlodni 

tarbiyalashdir.  Ushbu  maqsad  salbiy,  destruktiv  omillarni  bartaraf 

etib,  ma’naviy-axloqiy  muhitni  shakllantirish  uchun  zarur  ijobiy, 

yaratuvchanlik  omillarini  ko‘paytirishga  undaydi.  Chunki,  “Inson 

aynan  ijtimoiy  muhitda  o‘z  ehtiyojlarini  qondirish  va  o‘z 

imkoniyatlaridan foydalanish yo‘lini topadi. U aynan shu yerda  o‘z 

his-tuyg‘ularini, tabiat ato qilgan samimiylik, do‘stlik, mehribonlik, 

bag‘rikenglik va iztirob chekish fazilatlarini ko‘rsatadi”

1

. Jamiyatda 

ijobiy  va  salbiy  omillarning  tarkib  topishi  yoki  odamlarni  ularning 

ta’siriga tushib qolishi muayyan muhitda ro‘y beradi.  

Muayyan  muhitdagi  har  qanday  muammoning  yechimi 

manfaatlardan izlanadi. Agar manfaatlar silsilasida insonning ichki, 

axloqiy, ruhiy dunyosi mavjudligini esdan chiqarib faqatgina moddiy 

manfaat  ustuvor  ahamiyatga  ega  bo‘lsa,  bunday  yondashuv 

insoniylik,  ezgulik  singari  axloqiy  tamoyillarning  susayishiga  ham 

olib  keladi,  individualizm,  egoizm,  konformizm,  marginallik, 

shafqatsizlik  illatlari  shaxs  sifatlariga  aylanadi.  Bu  muammolardan 

qutulish uchun etosfera - axloqiy muhit davrini yaratish kerak bo‘ladi.  

Etosferani  yaratishda  ma’naviy  idealni  shakllantirish  va  uni 

jamiyat  axloqiy  muhitining  asosiy  negizi  sifatida  qabul  qilishni 

taqozo  etmoqda.  Chunki  ma’naviy  ideal  jamiyat  axloqiy  muhitini 

me’yorlashtirishda  va  axloqiy  ongning  maqsadli  shakllanishida 

muhim ahamiyatga ega. «Ma’naviy ideal» tushunchasini sof axloqiy 

tushuncha 

sifatida 

shaxs 

axloqiy 

ongini 

shakllantiruvchi, 

yo‘naltiruvchi va harakatlantiruvchi namunalar majmui.  

Ma’naviy  idealning  o‘zlikni  anglash  tamoyili  Suqrotning 

mashhur «o‘zingni angla» fikridan

2

 boshlangan va Immanuel’ Kant 

bu prinsip markaziga ezgulik g‘oyasini qo‘yib: «Agar barcha odamlar 

ezgulikni  maqsad  qilib  olganlarida,  ular  uchun  burchning  keragi 

                                                 

1

 

История в энциклопедии Дидро и Д.Аламбери. – М.: Наука, 1978. – 63 с.

 

2

 Фрагменти греческой филасофии.  –  М.: Наука, 1989. Т.2. – 41 с. 

 

---

494 

bo‘lmas edi, chunki hech kim yovuzlik tomon qadam bosmas edi»

1

, - 

deb ta’kidlaganida nechog‘lik haq bo‘lganligini hozirgi  kunda ham 

ko‘rish mumkin.  Shunday  ekan,  ezgulik  insonning  o‘zligini  anglab 

yetishga  turtki  beruvchi  asos  sifatida  ma’naviy  idealning  negizini 

tashkil qiladi.  

Aslida  bunday  qarash  milliy  etikamiz  taraqqiyotida  bayon 

qilingan bo‘lib, u  «ma’naviy vujud» (ya’ni borliq) hosil qilish, deb 

atalgan.  Misol  uchun  Xoja  Ahror  Valiy  «Ma’naviy  vujud  bu  - 

keraksiz hoyu havaslardan, xarakterdan va ehtiyoju talablardan voz 

kechib,  ruhiy  borliq  hosil  qilishdir»

2

,  -  deydi.  Demak,  o‘zlikni 

anglash  bilan  insonning  mohiyati  kashf  qilinadi,  bu  -  ma’naviy 

idealning  eng  muhim  funksional  vazifasidir.  Chunki  o‘zligini 

anglamagan  inson  yomonlikka,  yovuzlikka  va  vayrongarchilikka 

moyil  bo‘ladi.  Negaki,  o‘zligini  anglamagan  insonda  asta  sekin 

fikrsizlik, axloqsizlik va faoliyatsizlik tarkib topadi.  

«Yomonlik,  yovuzlik  -  bu  ehtiyojning  hosilasidir»

3

,  -  deydi 

ba’zilar. Bu albatta noto‘g‘ri fikrdir. Chunki, inson tabiatan yomon 

xulq-atvor, odob-axloq bilan tug‘ilmaydi, balki uni noto‘g‘ri tarbiya, 

nosog‘lom  muhit  va  befarqlik,  dahlsiz  va  loqayd  munosabatlar 

yomonlikka boshlaydi. E’tibor berilsa, jinoyati uchun qamoqda jinoiy 

jazo  o‘tayotgan  kimsada  ham  ezgulik,  yaxshilik  tuyg‘usi  mavjud 

bo‘lishi mumkin. Yoki, bugungi kunda e’tiborsiz qolayotgan yoshlar 

mutaassiblar  qo‘liga  tushmoqda  va  mutaassiblarning  nosog‘lom 

muhiti,  g‘arazli  tarbiyasi  va  sovuqqon  munosabati  natijasida  u 

xudkushlikni  (kamikadze)  «kasb»  qilmoqda.  Bu  yerda  ko‘proq 

bilimsizlik,  tarbiyadagi  sustkashlik  va  albatta  istak  bilan  ehtiyojni 

aralashtirib yuborish amalga oshmoqda.  

Ma’naviy idealning ezgulik,  e’tiqodlilik, erkinlik kabi axloqiy 

kategoriyalari mavjud. Ezgulik shaxsda xulq, fe’l-atvor va xarakterni 

shakllantiradi,  umuman  olganda,  axloqiylik  ezgulikning  manbaidir. 

Ezgulik  tuyg‘usi  tarbiyalanmagan  insonda  yovuzlik  hislari 

«uyg‘onadi». Shu bois ham bugungi kunda inson ongi va qalbi uchun 

kurash dolzarb masala  bo‘lib turibdi.  Chunki insonda nafs tuyg‘usi 

                                                 

1

 Кант И. Лексии по этике // Этическая мисл. Научно публистические чтений. – М: Ипл, 1991. –  300 с. 

 

2

 

Фахриддин Али Сафий. Рашоҳату айнил - ҳаёт. – Т.: Абу Али ибн Сино, 2004.  – 282 б.

 

3

 Кам Й. А. Бунтуюший человек, М.: Мисль, 1989. – 72 б. 

 

---

495 

bor,  bu  tuyg‘uning  istaklari  cheksiz.  Shu  ma’noda  ezgulik  ruhiy-

ma’naviy, yovuzlik esa nafsoniy tuyg‘u hisoblanadi.  

Erkinlik shaxsga tanlash, anglash va tushunish imkonini beradi. 

Inson  erkin  so‘zlashi,  erkin  fikrlashi  va  erkin  yashashi  lozim.  U 

bularni  tanlaydi,  bular  bilangina  hayotining,  umuman  inson 

hayotining mazmunli (ma’nili) kechishini anglab yetadi va bu yorug‘ 

dunyoda  inson  fikrsiz,  maqsadsiz  yashay  olmasligini  tushunadi. 

Erkinlik odamni odam bo‘lib yashashga o‘rgatadi.  Zero,  ma’naviy 

idealning  kategoriyalari  insonni  ma’naviy  poklik,  bag‘rikenglik  va 

birodarlik  ruhida  voyaga  yetkazadi  bu  esa  etosferaning  yaratish  va 

amal qilishida eng muhim omil hisoblanadi. 

Inson jamiyatda muayyan maqsad – muddaosiz yashay olmaydi. 

Har bir kishi o‘zining kelajagini biron-bir maqsad shaklida oldindan 

tasavvur qila olmasa, uning bunyodkorlik harakati susayadi, natijada 

inson kayfiyatini tushkunlik, faoliyatini esa beparvolik, loqaydlik va 

dahlsizlik kabi illatlar egallab oladi. Shu ma’noda «ma’naviy ideal» 

ham  shaxsga  jamiyatda  o‘z  o‘rniga  va  muayyan  ijtimoiy  mavqeiga 

ega  bo‘lib  yashashi  uchun  yo‘naltiruvchi  g‘oyalar,  tushunchalar  va 

axloqiy qarashlar tizimini taqdim etadi.  

Biologik  axloq.  Biologik  axloq  deganda,  odatda,  bizda  ham, 

jahon  axloqshunosligida  ham  asosan  tibbiy  axloq,  tabobat 

muammolariga  doir  axloqiy  yondashuvlar  tushuniladi,  xolos. 

Biologik  axloq  muammolari  ikki  yo‘nalishdan  iborat:  biri  - 

insonlarning  kichik  biologik  olam  sifatidagi  katta  biologik  olamga 

bo‘lgan  munosabatlari  bilan  bog‘liq  «tashqi»,  ikkinchisi  - 

insonlarning «o‘z-o‘ziga va o‘zaro munosabatlaridagi tibbiyot bilan 

bog‘liq ichki» axloqiy masalalar. 

Biologik  axloqning  tibbiyot  ilmi  va  amaliyotining  tobora 

taraqqiy  topib  borishi  bilan  bog‘liq  yo‘nalishida  totli  o‘lim  - 

evtonaziya  ham  biotibbiy  axloqning  global  muammolaridan. 

Xudoning  ixtiyoridan  tashqari  o‘limni  ixtiyor  qilgan  kishi  diniy 

nuqtai  nazardan  kechirilmaydi.  Umuman,  evtanaziya  axloqiylikmi, 

axloqsizlikmi?  Bu  muammo  ham  umumjahoniy  miqyosda  o‘z 

yechimini kutmoqda.  

Etikaning  anchadan  buyon  ko‘pchilikka  ma’lum  muammosi,     

bu  –  abort.  Har  qanday  abort,  tirik  organizmni  tiriklikka  bo‘lgan 

huquqdan mahrum etish. Tana transplantatsiyasi, odamlar hujayrasini 

---

496 

boshqa  hujayra  o‘rniga  ko‘chirib  o‘tkazish  tajribalari,  irsiyatning, 

genofondining  bir  yoqlama  o‘zgarishiga  olib  kelmoqda.  Xo‘sh, 

bunday tajribalarni qanday baholash kerak? Bu savollarga ham Etika 

javob topmog‘i lozim. 

O‘lim  jazosi.  O‘lim,  ma’lumki,  axloqiy  nuqtai  nazardan  eng 

ulkan yovuzlik hisoblanadi. Ayniqsa, majburiy o‘lim. Shunga ko‘ra, 

o‘lim  jazosining  huquqiy  jihatdan  qo‘llanilishi  mohiyatan  jamiyat 

tomonidan yovuzlikka qarshi yovuzlik bilan javob berishdir. Aslida 

esa  insonning  muayyan  jinoyatni  sodir  etgan  hatti-harakatlari 

qoralanishi  kerak,  uning  o‘zi  emas,  u  qilgan  yovuzlik  o‘limga 

mahkum etilishi lozim  - odamni emas,  yovuzlikni  o‘ldirish oqilona 

ish  emasmi?!  Yovuzlikni  o‘ldirish,  yovuzlik  sodir  etgan  kishining 

uzoq muddatli yoki bir umrlik qamoqdagi vijdon azobi va tazarrusi 

bilan  amalga  oshirish,  o‘lim  jazosining  bekor  qilinishini  o‘sha 

jamiyatlar  axloqiy  darajasi  bilan  bog‘liq  ijobiy  hodisa  deyish 

mumkin.  

Hozirgi  kunda  nabobot  va  hayvonot  olamining  ko‘plab  turlari 

jisman yo‘q bo‘lib ketish arafasida ekanligi hech kimga sir emas. Bu 

xavf xatarlar sirasiga kuchli Eko xavflar, ekologik buhronlar, okean 

bo‘ylab  kemalarda  suzib  yurgan  radioaktiv  chiqindilar,  kislota 

yomg‘irlarining  ko‘payib  borishini  misol  qilishimiz  mumkin.  Eng 

muhimi  insoniyatning  ko‘z  o‘ngida  bu  kabi  muammolar  eko 

muammo  sifatida  emas,  balki  tom  ma’nodagi  global  axloqiy 

muammolar sifatida tobora kengroq gavdalanmoqda 

Mashhur  avstriyalik  etolog  olim  Konrad  Lorensning: 

«Yoppasiga  va  tez  yoyilib  borayotgan  jonli  tabiatga  begonalashish 

hodisasi uchun asosan sivilizatsiyamiz kishisidagi estetik va axloqiy 

to‘poslik aybdordir», – degan so‘zlari shu nuqtai nazardan diqqatga 

sazovordir.

1

 

Yuqorida  aytilganlardan  chiqadigan  xulosa  bitta:  kelajakda 

inson  o‘zini  va  o‘z  sayyorasini  muqarrar  halokatdan  qutqaraman 

desa,  jamiyat  ma’naviy-axloqiy  muhitini  barqarorlashtirish  orqali 

etosfera  davriga  o‘tishi,  axloqiylik  har  birimiz  uchun  har  qadamda 

bugungi texnikaviy muhit kabi zaruratga aylanishiga erishmoq kerak. 

Bunda  Etika  fanining  o‘rni  nihoyatda  beqiyos.  Etika  oldida  ana 

                                                 

1

  Лоренц  К.  Восем  смертних  грехов  цивилизованного  человечества.  Журнал.  «Вопроси  философии»  №  3, 

1992. с. 42. 

 

---

497 

shunday,  tobora  globallashib  borayotgan  axloqiy  muammolarni  hal 

etishda  yetakchilik  qilish  vazifasi  turibdi.  Zero,  mazkur  global 

muammolarni  bugungi  kunda  Etikaning  ahamiyatini  belgilab 

beruvchi barometrlar, deyishimiz mumkin.