Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

 

 

---

232 

7-MAVZU. TARIXIY JARAYONDA JAMIYATNING 

MADANIY VA MA’NAVIY QADRIYATLARI.   

JAMIYAT VA TARIX FALSAFASI. 

 

Jamiyat va tarixning o‘zgaruvchanligining falsafiy  

jihatlari 

 

Ma’lumki, har qanday ijtimoiy hodisaning mohiyatini va uning 

jamiyatning  rivojlanish  jarayonidagi  o‘rnini  faqat  u  butun 

jamiyatning  rivojlanish  jarayoniga  bog‘lab,  ya’ni  umumiy  tarixiy 

jarayon doirasida o‘rganilgan taqdirdagina tushunish mumkin.  

Tarixning  mazmun  va  mohiyatini  anglab  yetish  borasidagi  ilk 

urinishlarga qadimgi faylasuflarning asarlarida duch kelish mumkin. 

Tarix  ularning  talqinida  oldinma-ketin  yuz  beradigan  voqealar 

majmui sifatida namoyon bo‘lgan. Tarix tavsifi ancha to‘liq bo‘lgan, 

ba’zan  bo‘yab  ko‘rsatilgan,  lekin  ularning  hikoyatlari  tarix  haqida 

yaxlit tasavvur hosil qilish imkonini bermagan. Bu narrativ tarixdir 

(tarixchining  talqini,  interpretatsiyasi).  Keyinchalik  qadimgi 

faylasuflar tarixni uzluksiz takrorlanib turadigan jarayonlar, «abadiy 

ortga qaytish» (F.Nitsshe) sifatida tasavvur qilganlar.  

Diniy an’ana tarixning butunlay boshqacha talqinini taklif qildi. 

O‘rta asrlarda ilohiy taqdir asosiy tarixiy kuch sifatida e’tirof etildi. 

Tarixiy voqealarning ichki mantiqi alohida mazmun kasb etdi: Xudo 

nafaqat  tarixiy  jarayonni  boshqaradi,  balki  adashgan  insoniyatga 

gunohlardan forig‘ bo‘lish, jannatdagi boqiy hayotga erishish yo‘lini 

ko‘rsatadi. Avreliy Avgustin o‘zining «Ilohiy shahar haqida» asarida 

boqiylik  va  muvaqqatlik,  ilohiylik  va  dunyoviylikning  birligi 

to‘g‘risida  so‘z  yuritadi.  Uning  fikricha,  Iso  Masih  insoniyatga 

boqiylik  sari  yo‘l  ko‘rsatgan.  Tarixning  mazmuni  –  boqiylikka 

eltuvchi yo‘ldan borishda, inson hayotining mazmuni esa – Xudoga 

xizmat qilish, gunohlardan forig‘ bo‘lishdadir.  

Ibn  Xaldun  tarixning  mazmuni  haqida  mulohaza  yuritar  ekan, 

uni,  inson  hayotining  mazmuni  kabi,  tarix  tugaganidan  keyingina 

aniqlash mumkinligini qayd etadi. Ammo, shunga qaramay, tarixning 

mazmuni haqida erkinlik, ijod tushunchalariga tayanib so‘z yuritish 

mumkin,  deb  hisoblaydi.  Tarixning  harakatida  ibn  Xaldun 

obyektivlashuvning  inson  ustidan  hukmini  kamaytiradigan,  uning 

---

233 

erkinligi  va  ijodining  tantanasini  qaror  toptiradigan  jarayonlarni 

aniqlashga harakat qiladi.  

Tarixda mazmunning mavjudligi haqidagi tasavvur, shuningdek 

O‘rta asrlar falsafasi ilk bor ta’riflab bergan insoniyatning taraqqiyoti 

g‘oyasi  ancha  yashovchan  bo‘lib  chiqdi:  u  turli  yo‘nalish  va 

oqimlarga  mansub  faylasuflar  tomonidan  muayyan  falsafiy 

ta’limotlar nuqtai nazaridan u yoki bu tarzda talqin qilingan. Masalan, 

Ma’rifat  davrida  barcha  tarixiy  voqealarga  oqilonalik  mezoniga 

muvofiq  baho  berilgan.  Mazkur  konsepsiya  eng  mukammal 

ko‘rinishda  D.Didro  tashabbusi  bilan  yaratilgan  «Ensiklope-

diya»ning faol ishtirokchilaridan biri, fransuz ma’rifatchisi Nikolay 

Kondorse  asarida  o‘z  aksini  topgan.  U  o‘zining  «Inson  tafakkuri 

taraqqiyotining  tarixiy  manzarasiga  chizg‘i»  deb  nomlangan 

risolasida  kishilik  jamiyatining  barcha  jabhalariga  tafakkurning 

kirishi  g‘oyasini  mazkur  jamiyat  rivojlanishining  uzoq  istiqboli 

sifatida asoslashga harakat qiladi.  

Tafakkurning  tantanasi  g‘oyasi  insoniyat  tarixining  mazmuni 

sifatida  Gegel  tomonidan  ham  asoslangan.  U  tarixga  mutlaq  ruh, 

olamiy  Aql  taraqqiyoti  sifatida  yondashgan.  Gegel  fikriga  ko‘ra, 

mazkur  taraqqiyot  o‘zining  alohida  vazifasini  ado  etishi  lozim 

bo‘lgan  ayrim  xalqlar  ruhi  orqali  amalga  oshadi.  Uning  fikricha, 

tarixiy  jarayon  «aqlga  muvofiq»,  ya’ni  tasodiflardan  yoki  ayrim 

shaxslarning o‘zboshimchaligidan qat’iy nazar o‘ziga yo‘l ochadigan 

obyektiv qonuniyatlar bilan belgilanadi. Tarixning mazmuni mutlaq 

ruh o‘zini o‘zi anglab yetishidadir, deb qayd etadi Gegel. 

Bugungi  kunda  jamiyatning  globallashuvi  munosabati  bilan 

tarixning  mazmuni  haqidagi  masala  yana  kun  tartibidan  o‘rin 

olmoqda.  Zamonlar  va  xalqlar  aloqasini,  xalqlar  o‘rtasidagi 

hamjihatlikni  qaror  toptiradigan,  ajdodlarning  ma’naviy  merosini 

saqlash  va  ko‘paytirishni,  hozirgi  avlodlarning  erkinligi  va  ijodiy 

imkoniyatlarini  ro‘yobga  chiqarishni  ta’minlaydigan  qadriyatlar 

tizimiga qarab mo‘ljal oluvchi g‘oyalar yana muhim ahamiyat kasb 

etmoqda.  

XIX  asrda  falsafadan  sotsiologiya  ajralib  chiqa  boshladi. 

Mazkur  fan  jamiyatni  tushunishga  nisbatan  falsafiy  yondashuvlarni 

asosan tan oladi va ayni vaqtda o‘z predmeti va tadqiqot metodlariga 

ega. 

---

234 

O.Kont  (1798-1857).  Ijtimoiy  tadqiqotlarning  obyektivligiga 

erishish  lozim,  degan  g‘oyani  himoya  qilgan  O.Kont  fan  sifatidagi 

sotsiologiya asoschisi. U sotsiologiyani ikki qismga ajratadi: birinchi 

qism  ijtimoiy  statikani,  ya’ni  ijtimoiy  tizimlarning  mavjudlik 

shartlarini  va  ularning  amal  qilish  qonunlarini,  ikkinchi  qism  esa – 

ijtimoiy  dinamikani,  ya’ni  jamiyatning  rivojlanish  va  o‘zgarish 

qonunlarini  o‘rganadi.  Ijtimoiy  statika  –  odam  organizmining 

tuzilishiga  o‘xshab  ketadigan  jamiyat  «anatomiyasi»dir.  Kont 

jamiyatda  oila,  din,  davlat  kabi  muhim  institutlarni  farqlaydi.  U 

jamiyat  rivojlanishining  uch  bosqichi  qonunini  ta’riflaydi.  Mazkur 

bosqichlar  insoniyat  aqliy  rivojlanishining  uch  bosqichiga  mos 

keladi: teologik bosqich (u qadimgi davr va ilk O‘rta asrlarni qamrab 

oladi va XIII asrda tugaydi), metafizik bosqich (XIV-XVIII asrlar) va 

pozitiv bosqich (XIX asrda boshlanadi).  

G.Spenser(1820-1903) jamiyatga individlar birlashmasi sifatida 

yondashadi.  Uning  fikricha,  mazkur  individlarning  rivojlanishidagi 

farqlar  jamiyat  evolyutsiyasining  dastlabki  shartlari  hisoblanadi. 

Jumladan,  ibtidoiy  qabilalar  rivojlanishda  oqsaganini  Spenser 

ularning  qobiliyatlari  rivojlanish  darajasining  pastligi  bilan 

tushuntiradi.  Eng  moslashuvchan  jamiyatlarning  yashash  uchun 

kurashini  ijtimoiy  taraqqiyotning  asosiy  qonuni  deb  hisoblaydi.  U 

iqlim,  tabiiy  sharoitning  ijtimoiy  jarayonlarga  ta’sirini  o‘rgangan. 

Spenser  yaratgan  ta’limotni  keyinchalik  sotsiologiyadagi  geografik 

oqimlarning vakillari rivojlantirgan.  

E.Dyugeym  (1858-1917),  jamiyatni  tushunishni  qadriyatlar 

tizimi bilan bog‘lagan, faqat shu yo‘l bilan tarixni uning o‘ziga xos 

xususiyatiga  muvofiq  tarzda  o‘rganish  mumkin,  deb  hisoblagan. 

E.Dyugeym ham qadriyatlarni jamiyat tuzilishini belgilovchi muhim 

omil  deb  bilgan.  Jamiyat  tuzilmasini  o‘rganishga  nisbatan  u 

strukturaviy  funksionalizm  nuqtai  nazaridan  yondashgan.  Jamiyat 

borliqning  alohida  sohasi  bo‘lib,  u  o‘z  qonunlariga  muvofiq 

rivojlanadi.  Noijtimoiy  xususiyatga  ega  bo‘lgan  omillar  jamiyat 

hayotiga  jiddiy  ta’sir  ko‘rsatishga  qodir  emas.  Jamiyat  tuzilmasiga 

Dyugeym  o‘zaro  ta’sirga  kirishadigan  va  bir-birini  vujudga 

keltiradigan ijtimoiy dalillar majmui sifatida qaraydi. Ijtimoiy dalillar 

sababini  ongdan  emas,  balki  bundan  oldingi  ijtimoiy  dalillardan 

qidirish  lozim.  Ijtimoiy  tuzilma  dalillarning  ikki  guruhidan  tarkib 

---

235 

topadi: birinchidan, u moddiy va ma’naviy qadriyatlarni, ikkinchidan, 

ijtimoiy  jamoalarni  o‘z ichiga  oladi.  Ijtimoiy  jamoalarni tahlil qilar 

ekan,  Dyugeym  oila,  kasbiy  guruh  kabi  jamoalarni,  shuningdek 

mehnat  taqsimotiga  muvofiq  vujudga  keladigan,  ijtimoiy  birlik 

(axloq, din)ni ifoda etadigan ijtimoiy institutlarni farqlaydi. Ijtimoiy 

jarayonda  sababiyat  ijtimoiy  muhitning  yuqorida  zikr  etilgan 

elementlarining  u  yoki  bu  hodisani  vujudga  keltiradigan  o‘zaro 

ta’siridir.  

M.Veber (1864-1920) o‘z sotsiologik qarashlarida Rikkertning 

borliq  va  ongning  o‘zaro  aloqasi  zamirida  subyektning  qadriyatga 

bo‘lgan  muayyan  munosabati  yotadi,  degan  g‘oyasiga  tayangan. 

Shunga  muvofiq  Veber  tahlil  qilinayotgan  materialning  iqtisodiy, 

diniy va axloqiy qadriyatlar bilan o‘zaro nisbatini aniqlash lozim deb 

hisoblagan.  O‘zining  «Protestantcha  axloq  va  kapitalizm  ruhi» 

asarida  Veber  dastlab  Niderlandiya,  Angliya  va  AQShda  vujudga 

kelgan  sanoat  kapitalizmining  qaror  topishiga  protestantcha  axloq 

qadriyatlarining  ta’sirini  tahlil  qiladi.  U  hozirgi  zamon  xo‘jalik 

hayotida  hukm  surayotgan  kapitalizmning  o‘ziga  xos  xususiyatiga 

mos  keladigan  xo‘jalik  yurituvchi  subyektlar  –  tadbirkorlar  va 

ishchilar shakllanishi natijasida vujudga kelganini qayd etadi. Veber 

tarixiy  materializmning  g‘oyalar  iqtisodiy  munosabatlar  ustqurmasi 

sifatida  yuzaga  kelgan,  degan  «sodda»  tasavvurlariga  to‘g‘ridan-

to‘g‘ri e’tiroz bildiradi va aksincha, kapitalizm «ruhi» uning vujudga 

kelish omili bo‘lgan, deb hisoblaydi.  

O‘zining  boshqa  bir  qator  asarlari,  chunonchi:  «Tushunuvchi 

sotsiologiyaning ba’zi bir kategoriyalari haqida», «Jahon dinlarining 

xo‘jalik  axloqi»,  «Xo‘jalik  va  jamiyat»,  «Xo‘jalik  tarixi»da  Veber 

ijtimoiy harakat va uning motivatsiyasi tushunchasini ta’riflab berdi. 

Borliqni tushuntirish uchun u «ideal tiplar» metodologiyasini yaratdi 

va undan foydalandi. Veber fikriga ko‘ra, ijtimoiy organizm hujayrasi 

hisoblanadigan ijtimoiy harakat ikki omil: subyektiv motivatsiya va 

boshqalarga  qarab  mo‘ljal  olishni  o‘z  ichiga  oladi.  U  ijtimoiy 

harakatning  oqilona  maqsadli  ijtimoiy  harakat,  oqilona  qadriyatli 

ijtimoiy  harakat,  affektli  ijtimoiy  harakat  va  an’anaviy  ijtimoiy 

harakat kabi tiplarini farqlaydi.  

O‘zining  ijtimoiy  harakat  konsepsiyasini  Veber  hokimiyatni 

tushunishga nisbatan ham tatbiq etadi. O‘zgalarning umidlariga qarab 

---

236 

mo‘ljal  olish  ijtimoiy  harakatning  muqarrar  belgisi  bo‘lgani  bois, 

hokimiyat  siyosiy  munosabatlarda  ishtirok  etuvchi  tomonlarning 

o‘zaro  umidlarini  nazarda  tutadi.  Shu  holdagina  hokimiyat 

qonuniylik  kasb  etadi:  boshqarayotganlar  o‘z  buyruqlariga 

bo‘ysunishlariga  umid  qiladilar;  boshqarilayotganlar  esa  oqilona 

buyruqlarni  kutadilar.  Veber  qonuniy  davlatlarning:  ish  vakolatlari 

qonuniy  belgilanishining  majburiyligiga  bo‘lgan  ishonchga  ko‘ra 

hukmronlik;  muayyan  xulq-atvorga  ko‘nikish  bilan  belgilangan 

hukmronlik;  xarizmatik  hukmronlik  kabi  uch  tipini  farqlaydi. 

Boshqaruvning oqilona-byurokratik tipi vujudga kelishi bilan bog‘liq 

bo‘lgan  hokimiyatning  namunaviy-oqilona  tipini  Veber  hokimiyat 

ideali deb hisoblagan.  

XX  asrda  M.Veber  ilgari  surgan  tarixiy  jarayonning  teng 

huquqli  omillari  ta’siri  haqidagi  g‘oyasi  asoslab  berildi.  Ijtimoiy 

rivojlanishning  hozirgi  bir  qancha  nazariyalari  texnika,  sanoat, 

axborot  tizimlari,  kommunikatsiya,  globallashuv  kabi  omillarni 

birinchi o‘ringa qo‘yadilar.  

N.Jo‘rayev (1952) fikricha,vaqt o‘tgan sari insoniyat tafakkuri 

kengayib,  ijtimoiy  fanlar  taraqqiy  topib  borishi  natijasida  tarix 

falsafasi  atrofidagi  mulohazalar  kengayadi.  Uning  predmeti  va 

obyektiga  aniqlik  kiritiladi.  Shu  ilmiy  haqiqatdan  kelib  chiqib, 

N.Jo‘rayev  hozirgi  zamon  tarix  falsafasining  quyidagi  vazifalarini 

belgilaydi: 

- insoniyat tarixi rivojlanish qonuniyatlarini, ularning manbalari 

va mohiyatini o‘rganish; 

-  insoniyat  tarixini,  jumladan,  milliy  tarixni  ham  hozirgacha 

ta’sirini o‘tkazib kelapyotgan kommunistik mafkura asosidagi ilmiy 

metodologiyada  mavjud  bo‘lgan  tamoyillardan  voz  kechib,  milliy 

istiqlol g‘oyasi asosida o‘rganish va davrlashtirish muammosini hal 

etish; 

-  sivilizatsiyalar  va  madaniyatlar  yuzaga  kelishining  yaxlit 

tizimini ishlab chiqish, ular inqirozi sabablarini chuqur tahlil etish; 

- tarixiy jarayonning umumiy shaklini tahlil etish, ularni o‘tmish, 

bugun, kelajak tizimida mantiqan o‘rganish hamda insoniyat istiqboli 

haqida tasavvurlarga aniqlik kiritish; 

---

237 

- tarixiy taraqqiyot omillarini diniy va dunyoviy qonunlar nuqtai 

nazaridan  o‘rganish,  nazariy  jihatdan  baquvvat  ilmiy  va  amaliy 

asoslangan xulosalarni ishlab chiqish; 

-  qadriyatlar  tizimini  hozirgi  zamon  talablari  nuqtai  nazaridan 

tadqiq etish va baholash; 

-  insoniyat  tarixida  to‘plangan  moddiy,  ma’naviy  va  madaniy 

qadriyatlarning  tarixiy  tahlili  orqali  mantiqiy  va  falsafiy  asoslarini 

o‘rganish; 

- tarixni anglashning yangi yo‘nalishlarini hozirgi zamon falsafiy 

tafakkur  mezonlari  asosida  belgilash  hamda  unga  tayangan  holda 

ijtimoiy  taraqqiyot  maqsadlarini  aniqlash  orqali,  tarixning 

murabbiylik rolini oshirish; 

- yaxlit insoniyat taraqqiyoti omillarini va manbalarini o‘rganish, 

shu asosda jahon tarixiy taraqqiyot istiqbollarini belgilash; 

- tarix fani predmeti va metodologiyasini hozirgi zamon talablari 

asosida  qayta  ishlab  chiqish  hamda  tarixni  tadqiq  etishning  turli 

yo‘nalishlarini,  jumladan,  siyosiy  tarix,  iqtisodiy  tarix,  din  tarixi, 

san’at  tarixi,  etnogenezis  va  boshqa  yo‘nalishlar  bilan  mushtarak 

holda kompleks tadqiqotlarni olib borish orqali, inson, insoniyat va 

uning tarix yaxlit mohiyatini ochib berish

1

. 

Ana shu vazifalarni hal etishda tarix falsafasi va tarix fanining 

hamkorligi muhim ahamiyat kasb etadi. Uning fikricha, bir qarashda 

tarix  falsafasi  va  tarix  fani  bir-biridan  ayri  yo‘nalishdek  ko‘rinadi. 

Zotan,  real  jarayonga,  real  voqelikka,  insoniyat  tarixida  qaysidir 

hodisaga tarixchi tarix ko‘zi bilan qarasa, faylasuf faylasuf ko‘zi bilan 

qaraydi.  Aslida  har  ikki  qarashlar  zamirida  inson  taqdiri,  tafakkur 

tarzi va manfaatlar ustuvorligi yotadiki, bu inson fenomeni va hayot 

falsafasining mantig‘idir.