Ызбекистон Республикаси Давлат соли= =ымитаси

 

 

 

---

499 

14-MAVZU.  NIKOH VA OILANING AXLOQIY ASOSLARI, 

UNING YOSHLAR TARBIYASIDAGI O‘RNI 

 

Nikoh va oilaning axloqiy asoslari 

 

Mamlakatimizda oilani mustahkamlash, yosh avlodni jismonan, 

ruhan va ma’nan sog‘lom qilib tarbiyalash, oilani jamiyatning ravnaq 

topishidagi  tutgan  o‘rni  va  ishtirokini  yanada  oshirish,  oilada 

ma’naviy-axloqiy  tarbiya  davlat  siyosatining  ustuvor  masalasi 

sifatida  belgilanib,  2017-2021-yillarga  mo‘ljallangan  O‘zbekiston 

Respublikasini  rivojlantirish  Strategiyasiga  oid  Davlat  dasturlarida 

ham  o‘z  aksini  topgan.  Jumladan,  oila  va  nikoh  munosabatlarining 

qadriyat sifatida e’tirof etish, oila mustahkamligini ta’minlash, uning 

ijtimoiy  vazifalarini  amalga  oshirish  imkoniyatlarini  kengaytirish 

orqali  farzandlar  tarbiyasidagi  nufuzini  oshirish,  yosh  oilalarning 

moddiy  ta’minoti  va  ijtimoiy-maishiy  sharoitlarini  yaxshilash 

borasidagi  aniq  chora  tadbirlar  Davlat  dastur

1

lari  mazmuniga 

singdirilishi bilan birga uni amalga oshirish mexanizmlari ham ishlab 

chiqilgan. Zero, oila muqaddas qo‘rg‘on, oilaviy rishtalar ajralmas va 

mustahkam bo‘lmog‘i lozim.  

Oila  so‘zining  lug‘aviy  ma’nosi  arabcha  «ayolmand, 

niyozmand»  ma’nolarini  anglatuvchi  «Oil»  so‘zidan  kelib  chiqqan 

bo‘lib, o‘zbek tilining izohli lug‘atida bu so‘zning “er-xotin, ularning 

bola-chaqalari va yaqin tug‘ishganlaridan iborat birga yashovchilar, 

xonadon”  tushunchasini  anglatishi  qayd  etilgan.  Mustahkam  va 

sog‘lom oilani shakllantirish barcha davrlarda bo‘lgani kabi hozirda 

ham  o‘zining  dolzarbligini  saqlab  kelmoqda.  Buning  uchun  zarur 

sharoitlar  yaratish,  bolani  tarbiyalash,  jismoniy  va  ma’naviy 

rivojlantirishda ona va oilaning rolini kuchaytirishga alohida e’tibor 

qaratiladi. Oila sog‘lomligini ta’minlash – har tomonlama jismoniy, 

ma’naviy  va  aql-zakovatli  bolalar  kamol  topishi  uchun  shart-

sharoitlar yaratish, ularda pedagogika va psixologiyaning zamonaviy 

usullarini qo‘llash asosida qat’iy bilim, erkin fikrlash ko‘nikmalarini 

                                                 

1

 

Oila yili, Ona va bola yili, Ayollar yili, Sog‘lom avlod yili, Ijtimoiy himoya yili, Yoshlar yili, Barkamol avlod yili, 

Xalq  bilan  muloqot  va  inson  manfaatlari  yili,  Faol  tadbirkorlik  innovasion  g‘oya  va  texnologiyalarni  qo‘llab-

quvvatlash yili, Faol investisiya va ijtimoiy rivojlantirish yili Davlat dasturlari. Lex.uz.

 

---

500 

shakllantirish,  atrof  muhitning  boyligi  va  xilma-xilligi,  jahon 

madaniyati bilan keng tanishtirish vazifalarini qamrab oladi.  

Ushbu  ezgu  maqsadlarga  erishishda  an’analarimiz  va  urf-

odatlarimiz asosida bolalarni Vatanga, xalqqa muhabbat va sadoqat, 

milliy  va  umuminsoniy  qadriyatlarga  hurmat  bilan  munosabatda 

bo‘lish  ruhida  tarbiyalashda  ota-onalar,  ta’lim  muassasalari  va 

mahallalarning o‘zaro hamkorligini kuchaytirish talab etiladi. 

Oilani qadriyat sifatida tavsiflash va jamiyat hayotidagi nufuzini 

ta’kidlash  bilan  birgalikda,  uni  mustahkamlovchi  kafolatli 

omillarning  rolini  o‘rganish,  ayniqsa,  oilada  ma’naviy-ahloqiy 

tarbiyani olib borish katta ahamiyatga ega bo‘lgan dolzarb masaladir. 

Ma’lumki,  hayotimizning  yarmidan  ko‘pini  qamrab  oladigan, 

chinakam,  to‘laqonli  insoniy  baxtni  in’om  etadigan  yoki  aksincha, 

har  tomonlama  ta’minlanganligimizga  qaramasdan,  bizning 

baxtimizni yarimta qiladigan ham oilaviy hayotdir. 

Nikoh o‘z mohiyatiga ko‘ra axloqiy hodisa bo‘lib, ikki jinsdagi 

shaxslarning  o‘zaro  rozilik,  tenglik,  ixtiyoriylik  asosida  Oila 

qonunchiligi normalarida belgilab qo‘yilgan, nikoh tuzish tartibi va 

shartlariga rioya etib, ahdnoma asosida tuziladigan ittifoqdir. Nikoh 

bu  erkak  va  ayol  o‘rtasidagi  tabiiy  munosabatlarni  tartibga  solib 

turuvchi vosita. 

Oila qurishda, nikoh munosabatlarini o‘rnatishda o‘zbekona urf-

odat  va  an’analar,  azaliy  qadriyatlarning  o‘rni  beqiyos.  Masalan, 

sovchilikka  borish  taomili,  tanishtiruv,  unashtiruv  marosimlari, 

sovg‘a-salomlar  taqdim  etish  odatlari,  to‘y-tantana,  chorlov  va 

chaqirdi  udumlarining  hammasi  respublikamiz  huddudlarida  o‘ziga 

xos va betakror tarzda amal qiladi. 

Nikoh va oilaning huquqiy asoslari Birlashgan Millatlar Tash-

kiloti  Bosh  Assambleyasi  tomonidan  1948-yil  10-dekabrda  qabul 

qilingan Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasida

1

, O‘zbekiston 

Respublikasi Konstitutsiyasida

2

 nikoh tuzish ixtiyoriy ekanligi, nikoh 

faqat nikohdan o‘tayotgan har ikki tomonning erkin va to‘liq roziligi 

asosidagina tuzilishi mumkinligi belgilab qo‘yilgan.  

Nikoh  tuzish  tartibi  O‘zbekiston  Respublikasi  Oila  kodeksi 

hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 

                                                 

1

 

Inson huquqlari umumjahon Deklarasiyasi.-T.: «O‘zbekiston», 2008. 16-modda.

 

2

 

O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi.-T.: «O‘zbekiston», 2008. 63-modda.

 

---

501 

12-apreldagi  171-son  qarori  bilan  tasdiqlangan  “Fuqarolik  holati 

dalolatnomalarini  qayd  etish  Qoidalarining  V  bo‘limida”  aks 

ettirilgan bo‘lib, nikoh fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish 

organlarida  tuziladi.  Diniy  rasm-rusumlarga  binoan  tuzilgan  nikoh 

huquqiy  ahamiyatga  ega  emas.  Nikoh  tuzishga  majburlash  qonun 

bilan ta’qiqlanadi va ayolni  o‘z erkiga  xilof ravishda erga tegishga 

majbur  qilish  O‘zbekiston  Respublikasi  Jinoyat  kodeksining  136-

moddasiga  ko‘ra  jinoiy  javobgarlikka  tortiladi.  Mazkur masalaning 

huquqiy jihatlari bilan bir qatorda axloqiy tomoni ham borki, nikoh 

sevgi-muhabbat  asosida  va  xohish-irodaga  ko‘ra  amal  qiluvchi 

ixtiyoriy  ittifoqdir.  Dunyodagi  hamma  narsa-hodisalar  kabi 

muhabbat  ham  parvarishga  muhtoj.  Agar  muhabbat  har  ikki 

tomondan e’zozlab, avaylab-asralmasa uning yakuni achinarli yakun 

topadi.  Unda  ehtiroslar  axloqqa  bo‘ysundiriladi.  Oddiy  birga 

yashashda tabiiy ehtiyojni qondirish birinchi o‘rinda turadi, nikohda 

esa u ikkinchi darajali mavqe egalaydi. 

Oila  boshqa  turdagi  kichik  guruhlardan,  ya’ni  o‘qish,  ish  va 

yashash joyida mavjud guruhlardan o‘zining bir qator jihatlari bilan 

ajralib turadi: 

birinchidan,  oila  ko‘p  muddatga,  ayniqsa  milliy  axloqda  bir 

umrga quriladi; 

ikkinchidan,  oilada  o‘zaro  munosabatlarning  bir  necha  turi 

amalga oshadi, ya’ni ota-ona bilan farzand, er bilan xotin, qaynona 

bilan kelin, farzandlar orasida, katta, o‘rta va kichik avlod o‘rtasida, 

er-xotin  qarindoshlarining  (qaynsingil,  qaynbo‘yi,  kelin,  kuyov) 

o‘zaro munosabatida; 

uchinchidan, 

oila 

muhitidagina 

tarbiyaviy, 

psixologik, 

moliyaviy,  hissiy,  jinsiy,  reproduktiv  (farzand  ko‘rish)  va  boshqa 

vazifalarning amalga oshirilishida; 

to‘rtinchidan,  oiladagi  barcha  munosabatlar  zamirida  salbiy 

yoki ijobiy holatlar yuzaga keladi, ya’ni oila a’zolarining bir-biriga 

ta’siri tufayli ularda yaxshi xislatlar yoki yomon xislatlar shakllanishi 

mumkin. 

Oila – birgalikda yashaydigan qarindoshlar er-xotin, ota-onalar 

va  bolalar  guruhi.  U  umumiy  manfaatlar  bilan  birikkan  odamlar 

birligi,  birlashmasidir.  Oila  tuzishdan  maqsad  bir  qator  ijtimoiy-

iqtisodiy  vazifalarni  amalga  oshirishdan  iborat  bo‘lib,  uning 

---

502 

muqaddas  vazifasi  bu  eng  avvalo  nasl  qoldirish  va  qobiliyatli 

farzandlarni  o‘stirib,  ularni  jismoniy,  intellektual  va  ma’naviy 

tomondan yetuk qilib ota-onasiga, Vataniga sadoqatli insonlar qilib 

tarbiyalashdan  iborat.  Oila  a’zolari  orasida  mehr-muhabbatning 

mavjud  bo‘lishi,  erkak  kishining  baxt  va  huzur-halovatga  o‘z 

oilasidagina erishishi mumkinligi, ayolning turmush o‘rtog‘ini huzur-

halovatga  erishtirish  uchun  bor  kuchi  bilan  harakat  qilishi,  baxt-

saodatga eltishi muqaddas kitoblarda alohida ta’kidlangan.  

Oilada  mehr-muhabbatning  yuzaga  kelishi  va  hukm  surishi 

uchun quyidagi shartlarni bajarilishi joiz:  

- oila a’zolarining bir-birini qadrlashi, e’zozlashi; 

- oila a’zolarining bir-birlariga ishonishi va himoyalashi; 

- yaqinlik, o‘zaro yordam va o‘y-fikrlarini o‘rtoqlashishlari; 

- oila a’zolarining o‘z burch va mas’uliyatlarini his etishlari; 

-  qiyinchiliklarga  qarshi  birgalikda  kurashish  va  ularni  hal 

qilish; 

- o‘zini-o‘zi namoyon qilish va baxtli yashash uchun munosib 

muhit yaratish; 

- oilada ma’nan sog‘lom va aqlan yetuk muhitga ega bo‘lish. 

Shu  bois,  inson  uchun  zarur  bo‘lgan  eng  oliyjanob  insoniy 

tuyg‘u va fazilatlar, inson kamoloti oiladan, uning sog‘lom turmush 

tarzidan  boshlanadi.  Oiladan  boshlangan  mehr-muruvvat,  tinchlik-

osoyishtalik  kabi  bir  qator  hatti-harakatlar  o‘zaro  munosabatlarda 

davom  etadi,  unadi,  o‘sadi,  ijtimoiy  rivojlanish  jarayonida  yangi 

mazmun-mohiyat  kasb  etib,  takomillashib  boradi.  Chunki,  oilada 

kamol  topgan  insoniy  fazilatlar  mustahkam  bo‘lib,  jamiyat  maqsad 

va  manfaatlariga  mos  ravishda  rivojlanadi.  Oila  o‘z  burch  va 

mas’uliyatini  chuqur  anglagan  holda  kamol  topayotgan  farzandlar 

kamoloti  uchun  sog‘lom  axloqiy  muhit  yaratsa,  bunday  oila 

jamiyatning  tayanchiga,  davr  talabiga  mos  tarbiya  o‘chog‘iga, 

jamiyat boshlang‘ich va ishonchli uyushmasiga aylanadi.  

Oilada  sog‘lom  axloqiy  muhit,  o‘zaro  muomala  madaniyati, 

axloqiy tamoyil chuqur ildiz otmasa oilada ma’naviy bo‘shliq, salbiy 

holatlarning qaror topishi muqarrar. Oilada axloqiy asoslar sog‘lom 

bo‘lmasa o‘sib – unayotgan “umr daraxti” sinadi va hosil bermaydi. 

Oila  mustahkam  poydevorga  qurilib,  unda  sharqona  va  jahon 

andozasiga  monand  axloqiy  va  ma’naviy  qadriyatlar  qaror  topsa, 

---

503 

sog‘lom  avlodni  voyaga  yetkazishda  yetakchi  o‘rinni  egallasa, 

bunday oila ostonasidan Vatan, millat, inson kamoloti, yangi sog‘lom 

avlod kelajagi boshlanadi. 

Jamiyat taraqqiyotining kutilgan darajaga chiqa olmasligi, uning 

taraqqiyotiga  to‘sqinlik  qiluvchi,  uning  inqiroziga  olib  keluvchi 

kuchlarning  yuzaga  kelishida  ham  oilaning  hissasi  katta.  Chunki, 

oilalarning  nosog‘lomligi,  noqobil  va  nizoli  oilalar,  ajrashishlar 

sonining  ortishi  jamiyatga  turli  iqtisodiy,  ijtimoiy  ziyon  yetkazishi 

bilan  birga,  bunday  nosog‘lom  muhitda  shakllangan  bolada  ham 

keyinchalik  nafaqat  o‘z  ota-onasi,  aka-ukalariga  nisbatan  mehr-

oqibatsizlik, balki atrofdagilarga, qolaversa, o‘zi yashagan jamiyatga 

nisbatan  ham  shafqatsiz,  zolim,  xudbin,  jamiyat  manfaatlari,  yurt 

manfaatlariga zid bo‘lgan har xil salbiy tashqi kuchlar ta’siriga oson 

beriluvchan shaxsning shakllanishiga, shu asosda esa  o‘z oilasi, o‘z 

xalqi,  o‘z  yurti  uchun  xavfli  insonlarning  yetishib  chiqishiga  ham 

asos bo‘lishi mumkin.  

O‘zbek  oilalaridagi  o‘zaro  hurmat,  ehtirom,  ota-onaga  e’zoz, 

farzandlarga  mehr-shafqat  va  kichiklarga  izzat-ikrom  –  bu  kishini 

barkamol inson, mukammal shaxs sifatida shakllantiradigan, axloqiy 

va  ma’naviy  jihatdan  go‘zal  hamda  yetuk  qiladigan,  insoniy 

fazilatlarni  rivojlantiradigan  qadriyatlar  bo‘lib  hisoblanadi.  Ushbu 

qadriyatlarning  mazmun-mohiyati  farzandlar  ongiga  dastlab  oilada 

singdiriladi. 

Darhaqiqat,  har  bir  inson  dastavval,  oilada  o‘rin  topolmasa– 

jamiyatda  o‘rin  topishi  qiyin  bo‘ladi,  oilada  qadr  topolmasa  – 

jamiyatda  qadrlanishi  dargumon;  oilada  mehribonlik  ko‘rmasa  va 

oilada mehrsiz ulg‘aysa, jamiyatda ham begonalardek yashaydi. 

Oila uni xarakterlovchi turli mezonlarga ko‘ra tasniflanadi: 

- to‘liq, noto‘liq va qayta tuzilgan (ikkinchi nikoh) oilalar; 

-  nuklear  (ota-ona  va  bolalardan  iborat  bo‘lgan)  va  ko‘p 

bo‘g‘inli  (ikki  va  undan  ortiq  avloddan  iborat  oila  a’zolari  birga 

yashovchi) oilalar; 

- farzandsiz, bir bolali, ikki bolali, 3-4 bolali, 5 va undan ortiq 

bolali oilalar. 

Albatta bu mezonlar nisbiy ahamiyat kasb etishi bilan birga, joy 

va  hududlar  kesimida  ham  o‘ziga  xoslik  kasb  etadi.  Masalan, 

rivojlangan  davlatlarda  3-4  bolali  oilalar  ko‘p  bolali  oilalar 

---

504 

hisoblansa  muayyan  davlatlarda  bunday  farzandlar  soni  o‘rtacha 

bo‘lgan  oilalar  sarasiga  kiradi.  Masalaga  O‘zbekiston  misolida 

yondashsak,  yaqin  tarixda,  sobiq  ittifoq  davrida  bunday  songa  ega 

bo‘lgan  oilalar  kam  farzandli  oila,  yaqin  o‘n  yilliklarda  o‘rta  sonli 

oila, hozirda esa ko‘p farzandli oilalar turkumiga kirmoqda:  

-  oila  a’zolarining  ijtimoiy  kelib  chiqishi,  hududiy  va 

mintaqaviy joylashuvi, moddiy ta’minlanganlik darajasi, ma’lumoti, 

yoshi hamda millatiga ko‘ra: bir millatli yoki baynalminal oilalar;  

-  boshqaruvchilik  qobiliyatiga  ko‘ra  (liderlik)  biarxat  hamda 

o‘zaro munosabatlarda avtoritar, demokratik, liberal, aralash tipdagi 

oilalar; 

- yuridik rasmiylashtirilganligiga ko‘ra: sinovdagi oila, rasmiy-

lashtirish arafasidagi oila, nikohdagi oila, nikohdan tashqari oilalar.