Ызбекистон республикаси адлия вазирлиги

Дифференциал рента II нинг ҳосил бўлиши 
 
Сифати бир 
хил ер 
участкалари 
Ер 
миқдори 
Ерга 
қилинган 
дастлабки 
сарфлар, 
сўм 
Ерга 
қилинган 
қўшимча 
сарфлар, 
сўм 
Ҳосилдорлик, 
га. центнер 
Ялпи 
ҳосил, 
центнер 
Жами 
харажатлар, 
сўм 
Бир 
центнер 
ҳосилга 
кетган 
харажат, 
сўм 
Бир 
маҳсу 
лот 
нархи, 
сўм 
Жами 
диффер. 
Рента, 
сўм 
Бир га 
учун ҳи-
собланган 
диф-
фер.рента, 
сўм 
А 
8 
800 
- 
20 
160 
800 
5 
5 
0 
0 
В 
6 
600 
200 
30 
180 
800 
4,4 
5 
108 
18 
С 
5 
500 
300 
40 
200 
800 
4 
5 
200 
40 
Қурилиш участкалари учун ҳам рента тўланади. Маълумки, ер 
устига бинолар, иншоотлар қурилади. Қурилиш учун ер ижарага 
олинади. Қурилиш участкасидан ундириладиган рента миқдори фа-
қат тупроқ сифатига эмас, балки ернинг жойлашув ўрнига ҳам боғлиқ 
бўлади. Маълумки, ер қанчалик шаҳар марказида ва марказга яқин 
жойлашган, экологик шароити яхши, коммуникациялар (транспорт, 
алоқа воситалари, йўллар, сув ва иссиқлик қувурлари ва ҳ.к.) билан 
яхши таъминланганлигига қараб, олинадиган рента даражаси ҳам 
шунчалик юқори бўлади. Чунки булар қурилиш харажатлари ва 
қурилиш, бино-иншоотларни ишлатиб туриш сарфини қисқартиради.
Шундай қилиб, рента ўз турларидан қатъи назар, уни тўлов-
чилар учун харажат, ер эгалари учун эса даромад ҳисобланади. У, 
бир томондан, доимий харажатларни шакллантирса, иккинчи жиҳат-
дан, қатъий белгиланган даромадни ташкил этади. 
Юқорида келтирилган таҳлиллар асосида хулоса қилиб, рента 
назарий тушунча сифатида мураккаб аграр муносабатлар асосини 
ифода этади дейиш мумкин. Ижара ҳақи ижарачи томонидан ер 
эгасига ерни маълум муддатга ижарага олиб фойдаланганлиги учун 
тўланадиган тўловдир. Бундай ҳақ маълум муддатга тўланиб, унинг 
вақти ва миқдори олдиндан белгиланиб қўйилади. Ижара ҳақи ер 
рентасидан фарқ қилади. Ердан фойдаланилганлиги учун тўланади-
ган рента, ер эгаси томонидан олдиндан сарфланган капитали учун 
фоиз, ер участкасини ижарага бергунга қадарги қурилган иморатлар, 
иншоотлар амортизацияси кабилар ижара ҳақини ташкил этади. 

---

Бозор иқтисодиѐти тизими шароитида ерга талаб, доимо унинг 
таклифидан кўп бўлади. Бунинг таъсири натижасида ижара ҳақи тез 
ўсади. Шунингдек, ер эгаси ернинг сифатини ошириш учун кўплаб 
капитал сарфлайди. Бундай ҳолат ҳам ижара ҳақини оширади. 
Натижада ер мулки даромад топишнинг қулай воситасига айланади. 
Маълумки, бозор иқтисодиѐти тизимида ер фақат ижара объекти 
бўлиб қолмай, товар сифатида олди-сотди объектига ҳам айланади. 
Ернинг нархи бошқа товарлар нархидан фарқланади. Ер меҳнат 
маҳсули эмас, шу сабабли у алмашув қийматига эга эмас. Чунки ерни 
инсон яратмаган, у табиатнинг инъомидир. Лекин кишилар уни 
ўзлаштириш сифатини оширишга капитал ва меҳнат сарфлайдилар. 
Ерни меҳнат яратмаганлиги учун қийматга эга эмас, лекин унинг 
нархи бор. Кўпинча, ердан қишлоқ хўжалигида маҳсулотлар етишти-
риш учун фойдаланилади. Шу сабабли рента миқдори унинг нархига 
таъсир кўрсатади. Ер эгаси ўз ерини сотувдан тушган пули банкка 
қўйилганда, рентага тенг миқдорда фоиз келтириши кўзда тутилгани-
дагина тегишли нархда сотади. 
Ер нархи рента миқдорига нисбатан тўғри мутаносибликда 
ўзгарса, фоиз даражасига нисбатан тескари мутаносибликда ўзгаради. 
Бундай боғлиқлиликнинг ифодаси қуйидаги формулада берилган: