Ix-xii асрлaрдa яшaб ижoд қилгaн Ўртa Oсиёлик буюк aллoмaлaр вa улaрнинг жaҳoн цивилизацияси ривoжигa қўшгaн ҳиссaлaри

Юсуф Хос Ҳожиб (XI аср) Боласогумда туғилган йирик адиб Юсуф Хос Ҳожибнинг машҳур «Қудадғу билиг» (Саодатга йўлловчи билим) асари туркий халқларнинг бизгача етиб келган биринчи бадиий асари эканлиги билан ҳам қимматлидир. Муаллиф 6407 байт орқали марказлашган феодал давлатни идора қилиш йўллари, сиёсати ҳамда халқларнинг расм-русумлари ва аҳлоқ қонун-қоидаларини ушбу асарда мужассамлаштирган. «Қутадғу билигда» соғликни сақлаш, доришунослик ва умуман табобатга оид байтлар ҳам кўп учрайди.


Аҳмад Югнакий (ХIIаср II ярми-ХIII аср бошлари) Самарқанд яқинидаги Югнак қишлоғида туғилган Югнакийнинг айниқса «Хиббат ул- ҳақойик» (ҳақиқатлар ҳадиси) асари жуда машҳур бўлиб, муаллифга шон-шуҳрат келтирган. Асарда асосан инсонга хос бўлган фазилатлар баён этилган.
Абу Абдулло Рудакий (884-954 йиллар) Форс тожик адабиётининг буюк устози. Самарқандга яқин Рудек қишлоғида туғилган. Унинг шеърий мероси ниҳоятда бой ва ранг баранг. Унинг қаламига мансуб «Калила ва Димна», «Даврони офтоб», «Синдбоднома» каби поэмалардан парчалар сақланиб қолган.
Абу Мансур Муҳаммад Дакикий (942-1020 йиллар) X асрнинг Рудакийдан кейинги энг машҳур шоирларидан манбаларга қараганда Самарқандда туғилган. Сомонийлар саройида яшаган. Биринчи бўлиб «Шохнома» ёзишни бошлаган. Лекин фақат маълум бир қисмини ёзишга улгурган ва тасодифий воқеа билан вафот этган. Ундан 1209 байт сақланиб қолган. Дакикий мусиқа илмини ривожига ҳам катта ҳисса қўшганлиги ҳақидаги манбалар ҳам мавжуд.
Абулкосим Фирдавсий (942-1020 йиллар). Эроннинг Туе шаҳрида туғилган. Араб ва форс адабиётини яхши билган. Бутун умрини Эрон шохларининг афсонавий қаҳрамонларига бағишланган катта эпик асар «Шохнома» ни яратишга сарфлаган. Асар дунёни кўпгина тилларида нашр қилинган. Фирдавсий ўз «Шохнома» си билан ўзига абадий ҳайкал яратиб кетган ва авлодлар ташаккурига сазовор бўлган.
IX-XII асрлар Марказий Осиё маданияти ривожига назар ташлар эканмиз, бу даврда тасаввуф (софизм) таълимотлари маданиятнинг, маънавиятнинг барча томонларига кириб борганлигини кузатиш мумкин. Сўфизм шахсий эркинлик, ўз ҳоҳиши билан тозаланиб Оллохга руҳий маънавийликка сингиш орқали эришишга асосланади. Тасаввуфда рухни камолотга ва уни сўнгги мақсади - Оллохга эришув йўллари 4 босқичдан иборатдир: 1) Шариат. 2) Тариқат. 3) Маърифат. 4) Ҳақиқат.
Сўфизм назариётчилари, олимлари ўз даврининг билимини пухта эгаллаган, илмлардан хабардор, билимдон-мутафаккирлар бўлган. X асрдан бошлаб суфизм ғоялари Ўрта Осиё шаҳарларида ҳам тарқала бошлаган. Виз қуйида ушбу йўналишга содиқ қолган ҳолда ўз ижодлари билан дунёга танилган баъзи мутафаккирлар ҳақида фикр юритамиз.