|
IX ASRDAN XIV ASRNING BIRINCHI YARMIGACHA
TARBIYA, MAKTAB VA PEDAGOGIK FIKRLAR
Ne’matova Munisa
REJA:
1. Sharq uyg`onish davri va unda ta’lim - tarbiyaning
taraqqiy etishi
2. Mahmud Qoshg`ariy, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus,
Ahmad Yugnakiy, az-Zamaxshariy asarlarida ta’limiy -
axloqiy g`oyalar
SHARQ UYG`ONISH DAVRI VA UNDA TA’LIM - TARBIYANING
TARAQQIY ETISHI
Arab xalifaligida yuz bergan ijtimoiy-siysiy o’zgarishlar yagona islom dining
tarkib topishi madaniy, ma’naviy hayotga ham ta’sir etdi. Unda katta
ko’tarinkilik ruhini paydo qildi. Arab xalifaligida IX asrda vujudga kelgan
uyg’onish davri xalifalikning Bog’dod, Damashq va boshqa shaharlarida
boshlanib barcha boshqa halqlar madaniy hayotiga tarqalgan bu esa u
davlatning ham madaniy rivojlanishiga zamin tayyorlagan. Xalifalik yemirilishi
natijasida tashkil topgan mustaqil davlatlardagi madaniy rivojlanish xalifalik
davrdagi madaniy rivojlanishning davomi bo’ldi.
Uyg`onish davri IX asrdan boshlab XV - XVI asrlargacha ayrim uzilishlar bilan
davom etdi.
Xalifa Xorun ar-Rashid (786-833) va uning o`g`li Ma’mun davrida Bog`dodda
"Baytul xikma" (Donishmandlik uyi) tashkil etildi. Bu ilm sohiblarini to`plagan markazga
aylandi.
X asrdan boshlab Movaraunnahr va Xurosondagi mustaqil feodal davlatlar -
Tohiriylar, Somoniylar, Qoraxoniylar, Faznaviylar, saljuqiylar, Xorazmshohlar davlatlarining
paydo bo`lishi ham madaniy hayotning rivojiga olib keldi.
SHARQ UYG`ONISH DAVRIDA ILM - FAN RIVOJLANISHI
3 YO`NALISHDA BO`LDI:
Matematika tibbiyot
yo`nalishi
(Xorazmiy,
Farg`oniy, Ibn Sino,
Jurjoniylar asarlar
yaratganlar)
2. Ijtimoiy - falsafiy yo`nalish,
bunga falsafa, tarix, mantiq,
ruhshunoslik, notiqlik fanlari
kirgan (Forobiy, Ibn Sino,
Narshaxiy)
3. Ta’limiy - axloqiy yo`nalish.
Bunda adib va tarbiyashunos
olimlar ta’limiy - didaktik
asarlari misol bo`ladi.
Kaykovus 412 xijriy yilda (milod
1021-1022) tug’ilgan. Uning
avlodlari g’ilon qabilasidan
bo’lib, Tabaristonda (hozirgi
Kaspiy dengizining janubidagi
xudud) yashaganlar.
Ammo biz Kaykovus haqida batafsil ma’lumotlarga ega emasmiz. Kaykovus o’z hayoti
davomida ko’rgan-bilganlari asosida o’zining buyuk "Qobusnoma" asasarini yaratdi.
Kitobni u o’g’li G’ilonshoxga bag’ishlagan. Bu paytda Kaykovus taxminan oltmish
yoshlarda edi. "Qobusnoma" SHarqda, xususan Eronning o’zida ham saqlanib
kelayotgan an’anaga ko’ra pand-nasixat tarzida yozilgan bo’lib, mana bir necha
asrlardan beri halqlarni, jumladan yoshlarni hayotga, amaliy faoliyatga tayyorlashda,
ularni har tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalashda muhim qo’llanma bo’lib
kelmokda
"Qobusnoma" murakkab yo’lni bosib o’tdi. SHo’ro mafkurasi davrida [asarning. insonni aqliy, ahloqiy tarbiyalashdagi
ahamiyati xokim sinf axlokini targ’ib qilish deb baholandi. Kaykovusning Vatan haqidagi, kasb-xunarni ulug’lovchi,
bilimlarni egallash haqidagi fikrlari, diniy qarashlari siyosiy nuktai nazaridan koralanadi. Asarning qimmati faqat uning
adabiy-badiy, til xususiyati va tarixiy jihatlarida deb ta’kidlanadi."
YUsuf Xos Xojib Bolasogunda tug’ilgan, o’z asarini yoshi ellikdan
o’tganda yozgan. Asarning xijriy 462 (1069 - 1070) yozib
tugallanganligi, uni o’n sakkiz oyda, ya’ni 461 yilning birinchi
yarmida boshlab , 462 yilning o’rtalarida tugatganligi, agar bu
davrda YUsuf Xos Xojib 50 yoshlar atrofida bo’lsa, 410 (1019
milodiy) yillarda tug’ilganligi taxmin etiladi. YUsuf Xos Xojibning
"Qutadg’u bilig" asari 6500 baytdan yoki 13000
misradan iborat. Buyuk mutafakkir asarni yozib tugatgach,
koraxoniylar xukmdori Tavgachxon (kitobda Tavgoch Ulug Bugra
Koraxon (Xoqon), Abo Ali Xasan binni Sulaymon Arslon Koraxon
(xokon) nomlari bilan zikr etilgan huzuriga kelib, unga taqdim
etadi. Kitob xonga manzur bo’lib, uning muallifiga Xos Xojiblik
unvonini beradi. "Qutadg’u bilig" asari katta shuhrat qozonadi.
SHuning uchun ham "Qutadg’u bilig" ni chinliklar
(Xitoy) "Adab ul - muluk" ("Xukmdorlar odobi"), mochinliklar
(SHarqiy Turkiston) "Anis ul-malolik" ("Mamlakattaning tartib
usuli"), eronliklar.; "SHoxnomai turkiy", SHarq elida "Ziynat ul-
umaro", ("Amirlar ziynati"),; turonliklar "Qutadg’u bilig"
ba’zilar esa "Pandnomai muluk" ("Xukmdorlar
nasixatnomasi") deb atagani kitob mukaddimasiga
kiritiriladi.
YUsuf Xos Xojibning "Qutadg’u bilig" asarini ilmiy jihatdan
o’rganishga juda ko’p olimlar hissa qo’shgan. V.V.Radlov,
X.Vamberi, S.E.Malovlar uni tarjima etib, nashr qilgan
bo’lsalar V.V.Bartolbd, E.Berishrtels, I.V. Stebleva, O.A.
Valitovalar Har tomonlama tadqiq etdilar. Asarning
mukammal nashrini tayyorlashda hamda uni tadqiq etishda
o’zbek olimlarining xizmati, ayniqsa diqqatga sazovor
olim insonni kamolga yetishi uchun quyidagilarni nazarda
tutadi:
1. Aqliy kamolot - bilim va zakovat, o’quvga ega bo’lish.
2. Ahloqiy kamolot.
3. Jismoniy kamolot.
YUsuf Xos Xojib insonning, kamolga yetishining yo’l-yuriklari, usullari,
chora-tadbirlarini yuksak badiiy mahorat bilan yoritib beradi. uning
uchun ham bu asar o’zining ilmiy , ma’rifiy, tarbiyaviy ahamiyatini
shu paytgacha saqlab kelmoqda
E’tiboringiz uchun rahmat!
Do'stlaringiz bilan baham: | 
