Iv bob. Innovacion pedagogik jarayon va uning tushunchasi

IV bob. Innovacion pedagogik jarayon.
Innovacion pedagogik jarayon va uning tushunchasi

4. 1. Innovacion pedagogik jarayon tizim sifatida. Innovacion pedagogik jarayon qonuniyatlari.
Pedagogika ilm-fanlar doktori, pofessor S. Turǵunovning fikricha, pedagogik proceslerni tashkil etish va boshqarishda innovacion potenciyaliga qaray yangiliklar modernizatsiya, unifikatsiya, xizmatini takomillashtirish, shaklini o'zgartirish, rivojlantirish bilan aloqador bo'lgan modifikacion innovaciyalar; oldinnan malum bo'lgan metodlarning unsurlarini yangi tizimga birikishin nazarda tutishchi birlashgan innovaciyalar; o'xshashlikka va umumiylikqa ega bo'lmagan radikal innovaciyalar innovacion proceslarning asosi sifatida belgilanishi mumkin.
Innovaciyalarning xossalariga ko'ra ularni har xil tamallar bilan turlicha tasniflamaoq mumkin, ya'ni bugungi kunda yangilik kiritishing tugallangan tasnifsi yo'q. O'sha yonalishda bizning izlanishlarimiz doirasida aniqlangan matumotlarga ko'ra, pedagogik proceslarni tashkil etishda va samarodorgini támiynlashda eng dastlap, yangiliklarni pedagogik proceslarning qaysi biriga tegishli ekanligin inobatga olish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
M. V. Klarin ta'limga innovacion yondoshuvding ikkita turini ajratib ko'rsatadi: 1) o'qish jarayonining dasturiy reproduktiv yo'nalishi chegarasinda kafolatlagan xotimalarni qo'lga kiritishga yo'naltirilgan modernizatsiyalangan innovaciyalar; 2) dasturiy o'qish jarayonini takroriy tashkil etishga yo'naltirilgan transformatsiyalangan innovaciyalar. Olim birinchi yondashuvni texnologik, ikkinchisini izlanishlarga tegishli yondoshuv deb ataydi.
V. I. Belyaev ta'lim sohasidagi innovaciyalarnı ularning barpolikiga qaray ikkita guruhga bo'ladi: 1) innovacion procesning hamma shart-sharoitlar tizimi, vosita va yo'llarini toliq anglamagan holda barpolikchi innovaciyalar. Bunday turdagi innovaciyalar emlikperik innovaciyalar deb orol mumkin : pedagog innovaciyaga o'zining dasturiy emas tajribasi qirg'oqlari boradi, tashkil topgan bo'lim bo'lsa, stixiyalı ravishda ro'yobga chiqadi ; 2) ongli va maqsadga yo'naltırılgan xizmati xotimasi sifatida barpolikchi innovaciyalar. Bunday turdagi innovaciyalardı ilmiy tashkiliy innovaciyalar deb atash mumkin. Ushbu innovaciya birinchi turdagi innovaciyadan o'zining nazariylik asoslanganligi, xotimalarning aniq ahamiyatga ega ekanligi bilan ustun turadi.
O. G. Xomeriki o'qish -tarbiya jarayonining u yokı bu tarkiblik bo'lagi bilan aloqalikta innovaciyalarni quyidagi turlarga ajratib ko'rsatadi:
ta'lim mazmuniga tegishli innovaciyalar;
o'qish -tarbiya jarayoni metodlari, metodikasi va texnalogiyasi'ga tegishli innovaciyalar;
o'qish -tarbiya jarayonin tashkil etishga tegishli innovaciyalar;
ta'lim tizimini boshqarishga tegishli innovaciyalar.
M. M. Potashnik va V. S. Lazerevlar ta'limda qo'llanilish hajmiga qarab innovaciyalarni quyidagi navlarga ajratib ko'rsatadi:
lokal, farqli, o'z ora bog'lanmagan yakka-yolg'iz innovaciyalar;
o'z ora bog'langan, yakka-yolg'iz innovaciyalar jamligin belgilovchi modulli innovaciyalar;
yaxlit talim muassasalarini qamrovchi innovaciyalar.
Yangiliklarning o'zgarish tezligi va yangilik darajasiga qaray innovaciyalarning ko'proq tavsilotlashtirilgan tasnifsini N. Yu. Postalyuk quyidagicha taklif etadi :
Nolevoy sonli innovaciyalar - tizimning dastlabki xossalarini regeneraciya qilish (dasturiy ta'lim tizimi yoki uning unsurlarini takroriy ishlab chiqish ).
Birinchi sonli innovaciyalar tizimda miqdor o'zgarishlar kiritish bilan tasniflanadi. Bunda innovaciyanig dastlabki sifati o'zgarmaydi.
Ikkinchi sonli innovaciyalar bo'lsa, tizim ichidagi unsurlardi takroriy to'dalashtirish yoki tashkilotlik tomonlarini o'zgartirish bilan tasniflanadi (masalan, bor bo'lgan pedagogik vositalarning yangi ko'rinishi, izchilligini o'zgartirish, ulardan foydalanish qoidalari va boshqalar ).
Uchunchi sonli innovaciyalar ta'lim tizimining yangi shart-sharoitlarga moslasuvchan o'zgarishini o'zida ko'rsatadi.
To'rtinchi sonli innovaciyalar yangi qarorga ega bo'lgani (bular ko'pincha ta'lim tizimining ayirim tarkiblik bo'laklari funkciyasıni kengaytirishni ta'minlashga qaratilgan sifatlı oddiy, o'zgarishlar hisoblanadi).
Beshinchi sonli innovaciyalar ta'lim tizimining yangi avlodning yaratishini nazarda tutadi (tizimning basha yoki ko'pchilik dastlabki xususiyatlarini o'zgartirish ).
Oltinchi sonli innovaciyalarni amalga oshirish qirg'oqlari «yangi turdagi» ta'lim tizimi yaratiladi. Bunda tizim hosil qilishi ta'moyil saqlangan holda, tizimning funkcional xususiyatlari o'zgaradi.
Yettinchi sonli innovaciyalar ta'lim tizimini sekin o'zgartirishga qaratilgan. Bunda ta'lim tizimining asosiy funkcional prinsipi o'zgaradi va o'sha ravishda yangi pedagogik tizim paydo bo'ladı.
Pedagogik innovaciyalarning bunday har xil boshqarish jarayonida ularni aniq kriteriyalar asosida tanlab olishni taqazo etadi. Pedagogik innovaciyalarnı baholashning umumiy tomonlarga quyidagilarni kiritish mumkin :
baholanib etilayotgan yangiliklar dolzarbligi ;
yangiliklarning ta'lim tizimi taraqqiyotining umumiy g'oyasiga mosligi ;
yangilik kiritishning samarodorligi ;
g'oyaning innovacion potenciyalı;
g'oyaning metodik ishlanganligi ;
yangilik o'zlashtirilib etilayotgan mahkamaning potenciyal saviyasi ;
yangilik munosabati bo'yicha har xil guruhdagi o'qituvchilarning qiziqishlari saviyasi ;
o'zlashtirish uchun zarur vaqt ;
yangi g'oyani o'zlashtirish uchun sariqplanatuǵın moliyaviy va-texnik taminlash;
tashkil topgan shart-sharoitlar ;
normativ -huquqıy tamiynlanganligi;
pedagogika nazariyasi va amaliyotining sońgı yutugiga mosligi. Ta'lim muhiti pedagogik innovatika ob'ekti sifatida.
Pedagogik innovaciyalarnı yuqorida bayon etib o'tilgan tasniflariga asoslangan holda, B. X. Xodjaev va Sh. Zufarovlar tasnifsi bo'yicha pedagogik innovaciyalarning quyidagicha umumlashgan tizimini foyda qilish mumkin :
I. Ishlab chiqarish munosabatlarining teranlashishi bilan aloqadorlikda innovaciyalarnı quyidagi navlarga ajratib ko'rsatish mumkin :
modifikaciyalashgan innovaciyalar: masalan, “elektron guruh jurnalları”, “elektron dekanat”;
tuzatish kirituvchi innovaciyalar: masalan, “yangi bosmadagi reyting qonuni”;
o'zgartirish kirituvchi innovaciyalar: masalan, “Internet -ta'lim”;
integrallashgan innovaciyalar: masalan, “shaxsqa yo'naltırılgan -masofaviy o'qitish texnologiyalari”.
II. Ta'lim jarayonining tarkib bo'laklari munosabatiiga ko'ra pedagogik innovaciyalarnı quyidagi guruhlarga bo'lish mumkin :
ta'lim maqsadi va vaziypaları bilan aloqador pedagogik innovaciyalar. Masalan, “identiv o'qish maqsadlarini o'qish vaziypalarıga aylantirish”;
ta'lim va tarbiya mundarijasi bilan aloqador innovaciyalar. Masalan, “ta'lim mazmunini integratsiyalash va differenciyalashtirish” “axborotlashtirish va prognoslash”;
ta'limning shakl, metod, vosita va texnologiyalari bilan aloqador innovaciyalar. Masalan, dasturiy emas shakllari, interfaol metodlar, multimedia vositalari, ta'limning samarodor texnologiyalari (modulli ta'lim texnologiyalari, madeniy-inson texnologiyalari );
ta'lim olganligini tashhis qilish bilan aloqador innovaciyalar: Masalan, o'qish portfolioları.
III. Ta'lim subiektlerining shaxs shakllanishiga munosabatiga qaray pedagogik innovaciyalar quyidagi guruhlarga bo'linadi :
pedagog va o'qituvchilarning aniq qobiliyatlarini rivojlantirishga tegishli innovatsiyalar. Masalan, birgalikda ishlashdagi xizmatni rivojlantirish ;
Pedagog va o'qituvchilarning BKM, xizmat usullari, kompetentligini rivojlantirishga tegishli innovatsiyalar.
IV. Pedagogik qo'llanilish sohasina ko'ra pedagogik innovaciyalar quyidagi turlarga bo'linadi :
o'qish jarayonida qo'llaniladigan pedagogik innovaciyalar. Masalan, ta'limning axborot texnologiyalari ;
o'qish kursida qo'llaniladigan pedagogik innovaciyalar. Masalan, elektron xarita.
ta'lim sohasinda qo'llaniladigan pedagogik innovaciyalar. Masalan, ta'limdi demokratlashtirish.
ta'limni boshqarish sohasida qollaniladigan innovaciyalar. Masalan, ta'limning mamlakat boshqarishidan mamlakat-jamoachilik boshqarishiga o'tishi.
V. Pedagogik jarayon ishtrokchilarining o'z ora harakat turiga qaray pedagogik innovaciyalar quyidagicha turlarga bo'linadi :
jamoatlik o'qitishga tegishli innovaciyalar;
guruh o'qitishga tegishli innovaciyalar;
tyutorlık;
facilitatorlık;
mukarrirlik.
VI. Funkcional imkoniyatlariga qarab guruhda pedagogik innovaciyalar quyidagi navlarga bo'linadi :
shart -sharoit bilan aloqador innovaciyalar (ta'lim muhitini o'zgartirishni táminlaydi, ijtimoiy-madaniy shart-sharoitlar va boshqalar )
unum ko'rinishindagi innovaciyalar (pedagogik vositalar, loyihalar, texnologiyalar ).
boshqarishga tegishli yangiliklar kiritish.
VII. Amalga oshirishlik usullariga qarab pedagogik innovaciyalar quyidagi navlarga bo'linadi :
rejali pedagogik innovaciyalar;
tizimli pedagogik innovaciyalar;
davrlik pedagogik innovaciyalar;
stixiyalı pedagogik innovaciyalar;
tuyqus pedagogik innovaciyalar;
o'z-o'zidan yuzaga keladigan pedagogik innovaciyalar.
VIII. O'ringa yo'naltirilganligiga qarab pedagogik innovaciyalar quyidagi navlarga bo'linadi :
farqli pedagogik ishga layoqatlilikga tegishli pedagogik innovaciyalar;
pedagoglarning metodik birlashmasiga tegishli pedagogik innovaciyalar;
farqli ta'lim mahkamasi xizmatiga qarab innovaciyalar;
tuman, shahar, viloyat, respublika miqyosidagi pedagogik innovaciyalar;
xalqaro miqyosidagi pedagogik innovaciyalar.
IX. Sosial-pedagogik ahamiyatga qarab pedagogik innovaciyalar quyidagi navlarga bo'linadi :
farqli ta'lim muassasalariga tegishli pedagogik innovaciyalar;
Aniq kasblik-tipologik to'da pedagoglariga tan pedagogik innovaciyalar.
X. Novatorlıq ish hajmiga qarab pedagogik innovaciyalar quyidagi navlarga bo'linadi :
lokal;
massalik ;
global.