Iv asrning 70 yillaridan V asming ikkinchi yarimigacha amalda bo

XO'JALIK HA yorł VA vno

Efiallar qishloq xo'ligini rivojlantirish uchun katta qurilish ishlarini amaglga oshirganlar.
Xususan to bugunga qadar junubîy Qo:og 'î.ston va Toshkent vohasîni bilan ta'minlab turgan (Zovnriq) vn Bo•zsuv, Sgmarqand viloyatînlngjanuhinl sug•arib turgan Durg'om kannallari aynan enallar davrida irasr) barpo dilihgan,
Eftallar dastlab ichki va tashqi savdoda Eron sosoniylarining kumușlL tangalaridan roydalanganlar. Keyinchalik enal hukumdorlari nornidan kumush tangalar zarb qilganlar. Tashqi
18

I-mavzu: O'RTA ASRLARDA O'RTA OSIYO VA YER EGALIGI SHAKLI

A:i: o •quvchi!
Biz siz bilan ushbu darsdan (ya'ni 7 sinf darsligida) boshlab (Yrta asrlar tarixini o'rganishni boshlayniz.Qadim zamonlardan Turon. Turkiston va Movarounnahr degan nomlar bilan yuritilgan bizning zaminda O'rta asrlar tarixi IV-XV nsrlarni ichigani holda ikki bo•linadi. Xususan
I V-XI asrlar Ilk 7öÄta asrlar deb atalsa. XI-XV deb yuritiladi.Aynan va "o •zbek" atamalari bilan ulug•langan o •zbek xnlqi shakillandi.
Ilk O•rta asrlar davrida "qishloq hokimi" deya nom Olgan katta yer egaSi-= "dehqon" lar va ularning ekin maydonlarida ishlovchi yersiz mayda dehqonlar "kadivnrlnr" qiGGfiåkillandi. Dehqonlar mol•mulklarini himoya qiladtgan askariy guruhlari bo•lib deb yuritilgan. Chokarlar soni 30-40. 50-100 va ba'san undan ham ko•pni tashkil qilar erkin zirotachi qo•shchilar — kashovarzlar qatlami ham bor edi. Ular qishloq jamolarida o•zlarining kichik yer va suvlariga ega bo'lganlar, Qishloq jamOlari aynan shu kabi kashovarzlar birikuvidan shakillangan edi. V asr o•rtalarida ma'lum yerlar dehqonlar qo•lida bo•lsada ammo asosiy yerlar hali hamon aynan ushbu edi.
O'rta asrlar davrida O'rta Osiyoda jahon ilm faniga xissasini qo•shgan ko•plab allomalar etishib chiqganlar. Xususan bu jarayon ikki davrda sodir bo'ldi, Pastavval nsrlarda fan madaniyat rivojlangan bo•lsa. keyinchalik temuriylar davrida XIV-XV asrlarda yanada taraqqiy qildi. Ayni shu davrlarni umumiy nom bilan tarixchilar "Sharq renessansi" deb atashadi. ("Rennesans" — fransuz tilidan

Olingan bo•lib "uyg•onish" degan ma'noni anglatadi). Bu haqida O•zbekiston Respublikaslmng blrinchi Prezidéilti-lslorn Knrimov quydagicha yozgan edi: "Tadqiqotchi Olimlarning fikrichæ Sharq. xususan. markaziy O;iyo mintaqasi IX-XII va XIV•XV msrlarda bamisoli po•rtanadek otilib chiqqan ikki qudratli ilmiy•madaniy yuksalishning manbayi hisoblanib. jahonning boshqa mintaqalaridagi Rennesans jarayonlariga ijobiy ta'sir ko^s rsata Olgan Sharq uyg•onish davri — Sharq Rennesansi sifatida dunyo ilmiy jamoatchiligi tomonidan haqli ravishda tan olingan".

Aynan ushbu davr allomalarining ilmiy yutuqlari va ulaming jahon madaniyatidagi o•miga 14-15 may kunlarl Samarqand shahrida tashkil qilindi yaqin mamlakatidan taniqli sharqshunos olimlar ishtirok etdilar.
ILK O'RTA ASR DAVLATLARI

XORAZM

Asta — sekinlik bilan zai flasha borayotgan Qang davlatidan birinchi bo•lib Xorazm mustaqillikga erishdi. Mustaqillikga erishgan Xorazrn poytaxuni hukumdor Afrig• 305-yilda , Ill asr o•rtalaridan buyon Xorazm poytaxti bo•lib kelayotgan bugungi Qoraqalpog'iston Respublikasining Ellikqal'a tumanidajoylashgarypproqqg/_'a shaxridan qadimgi Kat shahriga ko•chiradi. Aynan shu yildan boshlab Afrig• nomidan kumush tangalar zarb eta boshladi. Tangalar old tomoniga Shoh surati va orqa qismiga yuyoriy tasviri tushurilgan. Afrig•iylar sulolasi ham "Xorazmshoh" unvoniga sazovor bo'lishgan (ushbu unvon rarixda ilk hor Sivovuvhlar sulolasi tomonidan qabul qi/ingan).Xorazmshoxlar davlatida hukumdorlik ramzi burgur Inchin bo•lgan. Buni Tuproqqnl'adnn topilgan burgut qo•ndirgan tojdor hukumdor Va yoki Anqaqal'adan topilgan lochin tojdor kishi tasviri tushirilgan tangalardan bilish mullikiii. XorannliklaiMzantiya va turklar bilan yaxslii diplomatik aloqada bo•lganlar.
Xitoy bilan savdoda choy, ipak mato, tuz va Ot asosiy o'rinda turgan. Bulg•or va Xazardan qimmatbaho tno•ynalar, shamlar va cho•qqi qalpoqlar keltirilgan.
Somoniylar davrida ichki savdoda "fals" deb atalgan mis chaqa, xalqaro savdoda kumush — "dirhaľn" ishlatilgan. Marv, Samarqand, Buxoro vaSHoshda zarbxonalar bo'lgan. Hukumdor Abdulmalik ibn Nuh davrida 961-962-yillardla tanga pullar qilindi
Y!! egaligi. Somoniylarda 5 xil er egaligi mavjud edi. Bular, "mulki sultoniy", "mulk erlari” , "vaqf erlari", "mulki xos" va "jamoa erlari".
Davlat tasarrufidagi erlar "mulki sultoniy” deb yuritilib, undan foydalangan ijarador, hosilning 1/3 hajmida soliq to•lagan.
Oliy martabali ruhoniylar va sayidlarga tegishli erlar "mulki xos'ĺ deb atalgan. Ular hosilning 1/10 qismi ushr tariqasida topshirgan.
D avlat oldidagi Xizmatlar uchun amaldorlarga berilgan erlar — "mulki iqto" deb atalgan. Bunday er shaklini berish X asrdan boshlangan.
Qishloqjamolari qoĺl ostidagi erlar jamou erlar" deb atalgan.
IX-X asrlarga kelganda boy dehqonlar erlarida kadivarlami ishlatishdah kÓ•ra, erlami ularga ijaraga berishni afzal ko•rdilar. ľjaraga er Olgan ijarachi bu davrda, "barz.ikor" yoki "qo^ĺshchilar” deb atalgan, Davlat soliqlari (ushr va xiroj) er egasidan ham. ijarabordan ham alohida — alohida olingan,

Somonivlnr davlatininp

Davlatning inqirozi iqtisodiy tushkunlikdan boshlandi. lqtisodiy tushkunlikdan chiqish uchun xatto 942-yilda aholidan ikki bora soliq yig•ilgan, Bu o•rnida "holi orasida katta norozilikga sabab bo•lgan. Siyosły Vazłyat Nuh (943-954) va uning nabirasi Nux II (976997) davrida nihoyatda keskin tus Oldi. 947-yilda Nuh ibn Nasming amakisi Ibrohim isyon ko'tardi. U bu isyonda CHOg•aniyon amiri Abu Ali Chĺog•oniy va Saroy sarbozlariga tayandi va Buxoro taxtini egalladi. Ko•p vaqt o•tmay Abu Ali CHOg'oniyning o•zi xam qo•zg ko•tardi, Nuh kuch bilan bostira olmaydi. 952 yila Abu Ali CHog•oniy avval Cllog'oniyonga, keyinroq butun Xurosonga noib qilib tayinlandl. Xatto mavjud tuzumga qarshi Buhoro harbiy askarlari ham 961-yilda isyon ko•tardilar, Ular saroyni talab unga O't qo•yib yubordilar. Bunday og•ir Siyosiy vaziyat mamlakat siyosiy haytini to•liq izdan chiqardi. Bu vaziyatda Somoniylaming eng katta mulklaridan biri bo•lgan Xuroson G•aznaviylar sulolasi boshchiligida mustaqillikga intila boshladi.
l(hnavzu: G'AZNAVIYLAR DAVLATI
Sizga ma'lumki 900-yilda Movarounnahr hukumdori Ismoil Somoniy Xuroson humudori Arnir ibn Laysni mag•lubiyatga uchratgach Xuroson endilikda Movarounnahrning bir viloyatiga aylandi. Somoniylar Xuroson markazi qilib shaxrini belgilaydilar. Somoniylar noiblari aynan ushbu ardan turib Xurosonni idora qilar edilar.
Somoniylar davlatida boshlangan parokandalik davrida mamlakatda turk hojiblaridan iborat saroy qo•shinining nufuzi ko•tarila boshlandi. 962-963-yillarda G'azna (Xuroson) noibi bo•lgan , kelib chiqishi turkiy hojib (sarkarda) lardan bo•lgan Alptegin G'aĽna va Kobul viloyatlarini Somoniylardan mustaqil idora qilishga intilib, G•aznaviylar davlatiga asos soldi. Ushbu davlat poytxxti (i'azna shahri etib belgilandi. Ammo Somoniylar bu davlatni tan olmadilar. Alptegindan so'ng davlatni uning o•g'li Sobuq tegin (977-997) idora qildi, Aynan uning davrida Somoniylar G'aznaviylar davlatining siyosiy mustaqilligini tan oldilar. G'aznaviylar davlati qudratining cho•qqisiga Mnhmud G•aznaviy (9971030) davTida erishdi. Mahmud G•aznaviy 1017-yilda Xorazmni davlati tarkibiga qo•shib oldi.
31
Poshqnruv tizimi. Somoniy hukumdorlar davlat boshqaruvini ikkiga bo'lganlar. Ya'ni amir dargohi va devonlar (vazirliklar). Dargohda amir qarorgohi va harami, hamda Saroy ayonlari. navkar va xizmatkorlarning turaóoylari bo•lardi. Narshaxiyning yozishicha mamlakat 10 ta devon (vazir) orqali idora qilingan va ularga vazir devoni rahbarlik qilgan. Somoniy hukumdor Nasr 11 (914-943) davrida Buxoroning Registon maydonida amir qasri qarshisida devonlar uchun Saroy qurildi va mahkama Shu erga ko•chirildi. Mahkama (devonxona) xizmatchilari arab , fors tillarini pwxta egallagan, Qur•oni Karim va shariatning msosiy qoidalarini yłxshi biladigan, turli fanlardan xabardor bo'lgan savodli aslz.odalardan tanlab Olingan.
Aynan Somoniylar davridan Buxoro Shaxri nafaqat mamlakat poyla.xti, balki islom dini markaziga ham aylandi. Shu davrda Buxoroda O •rta Osiyodagi ilk diniy iltngoh — madrasa barpo qilindi. Bu madrasa X nsrda barpo qilingan bo•lib Fnrjak madrasłqi deb ataldi.
Madrasa — (arabcha — o'rganmoq) — musulmonlarnîng

Mamlakta ma'naviy hayotiga "ustod" deb yuritilgan din peshvolari keyinchalik "shayx ul•islom" deb ulug•langanlar. Ustoddan keyin "xatiblar" turardi.
Mudofa ishlari. Ismoil Somoniy saroyning maxsus, muntazam sarbozlardan iborat YLĘshi qurollangan harbiy qo•shin tuzadi. Yaxshi va uzoq xizmat qilgan harbiylar "hojib•• lavozimiga ko•tarilgan. Hojiblaming boshlig'i "hojib ul-hijob" yoki "hojib ul — buzruk" deb yuritilgan. Bunday unvon Somoniylar saroyida Oli}' unvOn hisoblangan.

Qiqhlqq

IX-X nsrlnrda Movarounnahrva Xurosonda sug•onna dehqonehilik va chorvachilik rivojlandi. Dehonchilik solig•i — xirojdan xazinaga tushadigan daromad davlat kirim- chiqimining kattagina qoplar edi.
Somoniylar davrida shaxarlarda turli hunarmandchilik sohalari ravnaq topdi. Xususan Samarqnnddn yuqori navli qog'oz. SI Ioshdda ko'nchilik mahsulotlari va charm mollari ishlab chiqarilgan. Eloqdn esa kumush va konlari va kumush tanga chiqaradigan zarbxona bo' Igan, Xorazmda qayiqsozlik rivojlangan. Termiz va Xorazmdn yasalgan qayiqlar Amudariyo bo•ylab to Orol dengiziga gadar mutassil mol tashib savdogarlar yukini engil qilgan. Bwxoroning Zandana qishlog•ida to•qilgan mallarang bo'z "zandanachi”, Sarnarqandning Vador qishlog•ida tayyorlangan mato "vadoriy” nomlari bilan SHarqda mashhur bo•lgan.
Jchki va țnshai savdn. Savdoni rivojlantirish uchun somoniylar ko•plab rabot va karvonsaroylar qurdilar.
Tashqi savdo muomlasi davrida sarroflik chekidan keng foydalanilgan. Saroflik cheki nima? O'sha vaqtlarda savdogarlar o•zlari bilan ko•p pul Olib yurmas cdilar. Savdogarlar pullarini safar oldidan shahridagi biror sarroqga topshirar va undan chek Olar edilar. Mo•ljallangan shaharga borgach bu chekni boshqa sarrofga berib, undan o•sha pul miqdorini qaytarib Olgan.

	Rabat — o•rta asrlarda arablarning mustahkam qarorgohi. Dastlab g•oziylarga qurilgan n%LXSus bino, Keyinchalik rabot nafaqat qo'rg•on. istehkom ma•nosida emas, balki mehmonxon (karvonsaroy) mazrnunida ham tushunilgan Knrvonsaroy — karvonlar to•xtab, tunab 0' tadigan rabot, saroy, mehmonxona.

SHimoliy savdo yo'llari orqali Janubiy Sibir va Mo•g'ulistonga Movarounnahrdan bo•z, kiyimkechak. egar-jabduq, qilich. idishlar, zargarlik buyumlari, dori darmon va quruq mevalar Olib borilgan. Sibirdan bo'lsa qimmatbaho mo'ynalar, chorva mollari va chorvachilik mahsulotlari keltirilgan.
30
Tohiriylar— Xurosonni 821-873 yillarda idora qilgan, 821-yilda Tohir ibn Husayn tomonidan asos solingan sulola.
Snfforiylar — Xurosonni Tohiriylardan so•ng 873-900- yillarda idora qilgan sulola. Safforiy hukumdorlar aka uka J'aq:tb ibn Lays (873-879) va Amir ibn Lays (879-900) lar davlatni idora qilganlar. 900-yilda Safforiylar Movarounnahrda tashkil qilingan Somoniylar davlati tomonidan bosib Olingan.