Иқтисодий таҳлил ва аудит

11.2.Аудиторлик ҳисоботининг тузилиши
Аудиторлик ҳисоботи қуйидаги қисмлардан иборат бўлади:
- кириш қисм;
- таҳлилий қисм;
- якуний қисм.
Аудиторлик ҳисоботининг кириш қисмида аудиторлик ташкилоти реквизитлари, шу жумладан аудиторлик фаолиятини амалга ошириш лицензиясининг рақами ва санаси, аудиторлар ва аудиторлик текширувида қатнашган бошқа шахслар тўғрисидаги маълумотлар, шунингдек, аудиторлик текширувини ўтказиш учун асос ва хўжалик юритувчи субъект фаолиятининг умумий тавсифи келтирилади.
Аудиторлик ҳисоботининг таҳлилий қисмида АФМСга ҳавола қилиниб, қуйидагилар бўлиши шарт:
хўжалик юритувчи субъект ички назоратнинг ҳолатини текшириш натижалари (батафсил баёни);
бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳисобот ҳолатини текшириш натижалари;
молия-хўжалик фаолиятини амалга ошириш пайтида қонунчилик талабларига риоя этилишини текшириш натижалари;
солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни ҳисоблаш ҳамда тўлашнинг тўғрилигини текшириш натижалари;
активларнинг бутлигини текшириш натижалари.
Хўжалик юритувчи субъект ички назоратининг ҳолатини текшириш натижалари тўғрисидаги ахборот қуйидагиларни ўз ичига олиши керак:
ички назорат тизими хўжалик юритувчи субъектнинг фаолияти миқёслари ва хусусиятига мувофиқлиги умумий баҳоси;
аудиторлик текшируви мобайнида аниқланган, ички назорат тизими хўжалик юритувчи субъект фаолиятининг миқёслари ва хусусиятига жиддий мос келмасликлари баёни.
Хўжалик юритувчи субъектнинг бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳисоботи ҳолатини текшириш натижалари тўғрисидаги ахборот қуйидагиларни ўз ичига олиши керак:
бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисоботни тузишнинг белгиланган тартибига риоя қилинишини баҳолаш;
аудиторлик лекшируви давомида аниқланган, бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисоботни тайёрлашнинг белгиланган тартибини жиддий буз ишлар баёни.
Хўжалик юритувчи субъект томонидан молиявий-хўжалик операцияларини амалга ошириш пайтида қонунларга риоя этилишини текшириш натижалари тўғрисидаги ахборот қуйидагиларни ўз ичига олиши керак:
хўжалик юритувчи субъект амалга оширган молия-хўжалик операцияларининг қонунчиликка мувофиқлигини баҳолаш;
аудиторлик текшируви давомида аниқланган, хўжалик юритувчи субъект амалга оширган молиявий-хўжалик операцияларининг қонунчиликка жиддий мос келмасликлари баёни. Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни ҳисоблаш ва тўлашнинг тўғрилигини текшириш натижалари тўғрисидаги ахборот қуйидагиларни ўз ичига олиши керак:
тузилган ва тегишли органларга тақдим этилган, солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар тўғрилигининг баёни;
солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни ҳисоблаш ва тўлашнинг белгиланган тартибини бузиш фактлари, солиққа тортиладиган базани белгилаш пайтидаги четга чиқишлар баёни.
Активлар бутлигини текшириш натижалари активлар инвентаризациясига асосланиши ва ўз ичига уларнинг ҳақиқатда мавжудлиги ва бутлиги тўғрисидаги маълумотлари бўлиши керак.
Аудиторлик ҳисоботининг якуний қисми аудиторлик ташкилотининг аниқланган четга чиқишлар ва қоида бузилишларини бартараф этишга доир тавсияларини, шунингдек, хўжалик юритувчи субъектнинг молия-хўжалик фаолияти самарадорлигини оширишга доир таклифлари ва маслаҳатларини ўз ичига олиши керак.
Аудиторлик ҳисоботи бутун текширув давомида тайёрланади ва текширув якунида мижоз раҳбариятига берилади.
Аудиторлик ҳисоботи махфий ҳужжат ҳисобланади ва фақатгҳиа қуйидаги шахсларга тақдим этилиши мумкин:
- аудит текширувини ўтказиш учун шартномани имзолаган шахсга;
- аудит текширувини ўтказиш юзасидан тузилган шартномада аудитор ҳисоботини олувчи сифатида кўрсатилган шахсга.
Аудитор ҳисоботининг алоҳида масалалари мижоз билан оғзаки тарзда ёки ёзма хатлар алмашиши орқали муҳокама қилиниши, муаммолар ҳал этилиши мумкин. Мисол учун, агар аудит текшируви давомида аудитор учун барча зарурий ҳужжатлар тақдим этилмаса, бу ҳол мижозга аудитор томонидан дарҳол маълум қилиниши керак. Чунки аудитор бу муаммони фақатгина аудитор ҳисоботи тайёрланган даврда, яъни аудит текшируви якунида маълум қилса, мижоз бу муаммони ижобий ҳал этиши мумкин, аммо аудитор бутун текширувни такроран ўтказиши ва кўпгина ишчи қоғозларни қайтадан тузиши зарур бўлади.
Аксинча, аудит текшируви давомида бу тур муаммолар маълум этилган тақдирда ҳам мижоз бу масалани ижобий ҳал этмаса, аудитор бу масалани ўз ҳисоботи ва хулосасида кўрсатиши керак.
Аудит текширувининг якунида мижоз илтимосига кўра аудитор томонидан дастлабки кўринишдаги аудиторлик ҳисоботи ҳам тайёрланиши мумкин. Аммо бу ҳужжат фақатгина аудиторлик ҳисоботининг якуний шаклини олиш ҳуқуқига эга бўлган шахсга берилади.Аудиторлик ҳисоботида бухгалтерия тизимида камчиликлар, хатоликлар баён этилган бўлса мижоз раҳбарияти:
- аудитор номига ёзма тушунтириш хати тайёрлаши ва унда Аудиторнинг кўрсатмаларига, аниқланган камчиликларга нисбатан корхона фикрини баён этиши мумкин;
- текширув олиб борган аудиторлар билан шахсан учрашиши ва корхона томонидан аудитор кўрсатган камчиликлар учун масъул деб ҳисоблаган шахсларни ҳам таклиф этиши мумкин.
Шу йўлда молиявий ҳисоботлардаги камчиликлар муҳокама қилиниши ва бартараф этилиши мумкин.
Аудиторлик ҳисоботининг якуний шакли мижозга аудиторлик хулосасидан олдин ёки у билан бирга берилиши мумкин. Аммо, ҳисобот хулосадан кейин берилмайди. Аудиторлик фирмаси якуний ҳисоботида дастлабки ҳисоботида кўрсатилган камчиликларнинг тўғриланганини ҳам баён этиши мумкин.
Аммо, дастлабки ҳисоботда кўрсатилган камчиликларга мижоз томонидан эътибор берилмаса, аудитор бу камчиликларни якуний аудиторлик ҳисоботи ва хулосасида ҳам кўрсатиши шарт.
Мижоз аудитор ҳисоботида келтирилган камчиликларни бартараф этишга ва молиявий ҳисоботларга тегишли тузатишлар киритишга қарор қилиши мумкин. Аммо аудитор ҳисоботида фақатгина молиявий ҳисоботларга киритилиши лозим бўлган якуний суммалар кўрсатилади. Мижоз молиявий ҳисоботлардаги камчиликларни бартараф этиш учун шу суммаларни фақатгина молиявий ҳисобот шаклларига киритиши етарли эмас. Аудитор ўз ҳисоботида кўрсатилган камчиликлар фақатгина молиявий ҳисоботларга эмас, балки бутун бухгалтерия тизимига киритилганда, мисол учун, киритилган тузатишлар бўйича бухгалтерия маълумотномалари тайёрланганда, бухгалтерия ёзувлари амалга оширилган, янги регистрлар тузилган ва янги молиявий ҳисоботлар тайёрлангандагина камчиликлар баратраф этилган деб ҳисоблайди.
Шу сабаб, мижоз аудитор кўрсатган камчиликларнинг бартараф этилганини исботлаш учун фақатгина тўғриланган молиявий ҳисоботларни эмас, балки шу ҳисоботларни тайёрлаш учун асос бўлган тегишли қайдномалар, регистрлар ва тўғриловчи бухгалтерия ёзувларини ҳам кўрсатиши шарт.
“Аудиторлик ҳисоботи ва молиявий ҳисобот тўғрисидаги аудиторлик хулосаси” номли 70-сонли АФМСга мувофиқ, аудиторлик ташкилоти тузилган аудиторлик ҳисоботи учун қонунчиликка мувофиқ жавобгар ҳисобланади. Шунингдек, ушбу АФМСнинг 16-17-бандларига асосан, аудиторлик ҳисоботидаги ахборотлар махфий ҳисобланади.Уни ошкор этиш мумкин эмас. Ушбу ахборотларга алоқадор шахслар ахборотларни ошкор қилганлиги учун қонунчиликка мувофиқ жавобгарликка тортилади.