Иқтисодиёт назарияси фанининг предмети ва билиш услуби

Абу Али Ибн Сино

• «Капитал» категориясига ёндашувларнинг дастлабки манбаларини Абу Али Ибн Сино (980-1037)нинг асарларида кўриш мумкин. У ҳаётнинг тўққизта омили: ер, ҳаво, олов, инсоннинг асаб тизими, «ҳаёт шарбати», тана қисмлари, қалб, куч, ақлий фаолиятни ажратиб кўрсатган. Бу ўринда ҳам иқтисодий ҳам жисмоний ҳам руҳий ҳам ахлоқий тавсифлар ажойиб тарзда бирлаштирилган

Алишер Навоий

• Алишер Навоийнинг иқтисодий масалаларга оид ғоялари «Вақфия» (1482) ва «Маҳбуб-ул-қулуб» (1500) асарларида баён этилган. У маҳсулотни уч қисмга бўлиб, биринчи қисмини кетган харажатга, иккинчи қисмини ўзининг ва оиласининг эҳтиёж ларига, учинчи қисмини эса аҳолининг ижтимоий қатламларини ўрганди. Иқтисодиёт назарияси мустақил фан сифатида кўпгина мамлакатларда миллий бозор шаклланган ва жаҳон бозори вужудга келаётган даврларда «сиёсий иқтисод» номи билан шакллана бошлади.

Иқтисодиёт назарияси кўпгина мамлакатларда миллий бозорларнинг қарор топиши ва жаҳон бозорининг вужудга келиши шароитида (XVI-XVII аср) иқтисодий билим ва қарашларнинг яхлит тизими сифатида «сиёсий иқтисод» номи билан мустақил фан сифатида шакллана бошлади.
«Сиёсий иқтисод» юнонча сўздан олинган бўлиб, «политикос» - ижтимоий, «ойкос» - уй, уй ҳўжалиги, «номос» - қонун деган маънони англатади. Француз иқтисодчиси Антуан Монкретьен (1575-1621Й.) биринчи марта «Сиёсий иқтисод тракти» (1615 й.) асарида бу фанни илмий жиҳатдан асослади ва у 300 йилдан ортиқ вақт давомида шу ном билан ривожланди.

• Маржинализм вакиллари (marginal-меъёрий, қўшилган) — товар нафлилиги, қўшилган меҳнат ёки ресурс унумдорлигининг пасайиб бориши назарияларини ишлаб чиққан. Ксйинги товар нафлилигининг камайиб бориш қонуни бу оқимнинг асосий принципи ҳисобланади. Шунга кўра, нарх харажатга боғлиқ бўлмай, ксйинги нафлилик асосида белгиланади. Маржинализм асосчилари Карл Менгср , Фридрих фон Визер, Эиген фон Бем-Баверк, Уильям Стэнли Жсвонс ҳисобланади.
• Неоклассик мактаб (асосчиси Альфред Маршалл)- бозор иқтисодиёти шароитида давлатнинг аралашувини чеклаш ғоясини илгари суради. Бозор механизминипг бузилиши монополиялар вужудга келганда ҳам юз беришини кўрсатади. Функционал боғланиш ғоясини асослайди, бозор баҳосини белгиловчи омиллар талаб ва таклифдан иборат деб ҳисоблайди. Бу мактаб вакилларидан Л Валрас умумий иқтисодий мувозанатлик моделини ишлаб чиқишга, И.Шумпеттер эса иқтисодий тизимлар ўзгаришнипг ички кучларини кўрсатиб беришга ҳаракат қилган ҳамда иқтисодиётни ҳаракатга келтирувчи асосий куч тадбиркорлик деган хулосага келган.
• Кейнсчилик — ривожланган бозор иқтисодиётини давлат томонидан тартибга солиб туриш зарурлигини асослашга қаратилади. Жон Мейнард Кейнс «Бандлик, фоиз ва пулнинг умумий назарияси» (1936 й.) номли китобида бундай тартибга солиш ялпи талабга ҳамда шу оркали инфляция ва бандликка таъсир кўрсатишини асослайди.