―ИҚтисодиёт‖ факультети

 
Озиқ-овқат хавфсизлиги тушунчаси ва уни аниқлаш кўрсаткичлари
Озиқ-овқат хавфсизлигига оид илмий адабиѐтларни ўрганиш шуни кўрсатадики, 
бу тушунча биринчи марта ўтган асрнинг 70-йилларида истеъмолга кириб келган. 
Кейинчалик бу тушунча маъно жиҳатдан кенгайиб борди. 1996 йилда Озиқ-овқат 
хавфсизлиги бўйича бутунжаҳон саммитида Жаҳон банки таклиф этган таърифга кўра 
―барча инсонларнинг фаол ва соғлом турмуш тарзи кечириши учун, ўзларининг
эҳтиѐжларига мос, етарли ҳажмдаги, хавфсиз ва тўйимли озиқ-овқатларни ҳар доим
олишга жисмоний ва иқтисодий жиҳатдан қурблари етиши – озиқ-овқат 
хавфсизлигини англатади
69
‖. Кейинчалик 2009 йилда бўлиб ўтган Озиқ-овқат 
хавфсизлиги бўйича бутунжаҳон саммитида озиқ-овқат хавфсизлигини баҳолашнинг 
қуйидаги 4 жиҳати белгилаб берилди (1-жадвал). 
69
World bank, 1986. Poverty and Hunger: Issues and Options for Food Security in Developing 
Countries. Washington DC. http://www-wds.worldbank.org. 

---

107 
―Ўзбекозиқовқатхолдинг‖ холдинг компанияси расмий веб-сайтида FAO 
таърифига таяниб таъкидланишича, ―озиқ-овқат хавфсизлигига эришиш, бу барча 
инсонларнинг хоҳлаган вақтда жисмоний, ижтимоий ва иқтисодий жиҳатдан етарли 
миқдорда хавфсиз озиқавий маҳсулотлар билан таъминланишини англатади. Ушбу 
маҳсулотлар шахсни физиологик меъѐрлар бўйича қониқтириши, унинг хоҳиш-
истагига мос келиши ва фаол соғлом турмуш тарзини шакллантириши шарт.
1-жадвал 
БМТ Қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат ташкилоти (FAO) томонидан ишлаб 
чиқилган озиқ-овқат хавфсизлиги кўрсаткичлари 
 
Жиҳатлари Тушунчалар изоҳи 
Кўрсаткичлари 
 
Озиқ-овқат 
мавжуд-
лиги 
Жисмоний жиҳатдан озиқ-
овқат маҳсулотлари мав-
жудлиги, у ишлаб чиқариш 
ҳажми, захиралар ва озиқ-
овқат 
экспорти/импорти 
сальдосига боғлиқ. 
- озиқа рациони ўртача энергетик 
қимматининг етарлилиги; 
- ўртача йиллик маҳсулот ишлаб 
чиқариш ҳажмлари, захиралар миқдори 
ва бошқ; 
- озиқадан олинадиган оқсил моддалар, 
витаминлар ва калориялар.
Озиқ-
овқатни 
олиш 
имконияти 
Жисмоний ва иқтисодий 
жиҳатдан озиқ-овқат олиш 
имкониятлари. Иқтисодий 
жиҳатдан – аҳоли ихтиѐри-
даги 
даромадлар, 
озиқ-
овқат 
нархлари 
ва 
ижтимоий 
ҳимоялаш 
даражаси билан; 
Жисмоний 
жиҳатдан 
– 
бозорлар фаолиятини таъ-
минловчи 
инфратузилма-
лар 
мавжудлиги 
билан 
аниқланади. 
- жами йўллар узунлигида қаттиқ 
қопламали йўллар салмоғи; 
- 
автомобиль 
ва 
темир 
йўл 
тармоқларининг зичлиги; 
- харид қобилияти паритети бўйича 
ЯИМ; 
- озиқ-овқат маҳсулотлари нархлари 
индекси ва тўйиб овқатланмасликни 
тарқалганлиги; 
- кам даромадли оилалар бюджетида 
озиқ-овқат харажатларининг салмоғи; 
- озиқ-овқат етишмаслиги ва кам 
қувватли озиқ-овқат истеъмоли кўлами. 
Озиқ-овқат 
истеъмоли 
Озиқ-овқат маҳсулотлари-
да мавжуд турли озиқа мод-
даларини инсон организми-
да сўрилиши. Озиқа модда-
лари ва энергияни етарли 
истеъмол қилиш овқат тай-
ѐрлаш, овқатланиш режими 
ва парваришлаш усуллари-
ни қўллаш, озиқ-овқатлар-
нинг уй хўжалиги доираси-
да тақсимланиши орқали 
таъминланади.
- жиҳозланган сув ва санитария-техник 
жиҳозлар билан таъминланганлик; 
- 5 ѐшгача бўлган камқувватликдан 
азият чекувчи, бўйи ўсиши орқада 
қолаѐтган ва вазни етарли бўлмаган 
болалар салмоғи; 
- катта ѐшли аҳоли ўртасида вазни 
етарли бўлмаганлар салмоғи; 
- ҳомиладор аѐллар ва 5 ѐшгача бўлган 
болалар 
ўртасида 
камқонликнинг 
тарқал-ганлик даражаси; 
- аҳоли ўртасида А витамини ва йод 
етишмаслиги тарқалганлик даражаси; 
Озиқ-овқат 
таъминоти 
Вақт оралиғида юқорида 
келтирилган бошқа учта 
- ғалла импортига қарамлик даражаси; 
- 
суғоришга яроқли ҳайдаладиган 

---

108 
барқарор-
лиги 
омилларнинг барқарорлиги. 
Агар инсон вақти-вақти 
билан 
озиқ-овқатларни 
етарли миқдор ва сифатда 
ололмаслик хатарига дуч 
келса (ишсизлик, инфляция 
ва бошқа омиллар таъси-
рида) у озиқ-овқат хавфсиз-
лиги 
жиҳатидан 
заиф 
ҳисоб-ланади. 
ерларнинг салмоғи; 
- озиқ-овқат импортининг озиқ-овқат 
экспортидан ошган қисми ҳажми; 
- сиѐсий барқарорлик ва зўравонлик/ 
терроризм ҳолатлари йўқлиги; 
- озиқ-овқатлар нархларининг ўзгариб 
туриши ва аҳоли жон бошига озиқ-
овқат ишлаб чиқаришнинг тебраниши; 
- аҳоли жон бошига озиқ-овқат билан 
таъминлашнинг тебраниши. 
Манба: Продовольственная и сельскохозяйственная организация Объедененых 
Наций. Состояние рынков сельскохозяйственной продукции: 2015-2016 годы. Рим, 
2015. – с. 20-21. асосида муаллиф томонидан тузилган. 
Аммо, етарли даражада озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқариш бу ҳали 
озиқ-овқат хавфсизлиги таъминланди, дегани эмас. Чунки ҳар бир инсон ўз эҳтиѐжи 
учун етарли даражада маҳсулот сотиб олиш имкониятига эга бўлиши ҳам озиқ-овқат 
хавфсизлиги таъминловчи жараѐн ҳисобланади. Умуман олганда, озиқ-овқат 
хавфсизлиги ва уни таъминлаш омиллари қуйидагилардан иборат: жисмоний 
жиҳатдан озиқ-овқат маҳсулотларини олиш имконияти; иқтисодий жиҳатдан озиқ-
овқат маҳсулотларини олиш имконияти; ташқи омилларга боғлиқ бўлмаган ҳолда 
мамлакатнинг озиқ-овқат мустақиллигини таъминлаш; мавсумий ва иқлимий 
омилларига чидамлилик; озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқаришда ўсиш 
суръатларини таъминлаш
70
‖. 
Россиялик 
олимлар 
А.Татаркин 
ва 
С.Полбицынларнинг 
фикрича 
мамлакатларнинг озиқ-овқат хавфсизлиги доктринаси аҳолини сифатли ва улар харид 
қила оладиган озиқ-овқат маҳсулотлари билан минимал таъминлаш даражасини акс 
эттиради. Шу тариқа, озиқ-овқат хавфсизлигини - истеъмолчиларнинг эҳтиѐжлари ва 
афзал кўришларига мос келувчи озиқ-овқат маҳсулотларини жисмоний, иқтисодий ва 
ижтимоий жиҳатдан таъминлаш деб қараш мумкин
71
.
И.Ушачев бошчилигидаги бир гуруҳ олимлар фикрича, ―озиқ-овқат
хавфсизлиги‖ – бу озиқ-овқат мустақиллиги ва озиқ-овқатларни жисмоний ва 
иқтисодий жиҳатдан олиш имкониятларини ўз ичига олган комплек тушунчадир. 
―Озиқ-овқат мустақиллиги‖ эса - меъѐрий ва ҳақиқий истеъмол даражасидан келиб 
чиқиб мамлакатнинг озиқ-овқат маҳсулотлари билан ўз-ўзини таъминлаши, яъни 
мамлакат ҳудудидаги ишлаб чиқариш ҳажмининг барча турдаги жами ички истеъмол 
ҳажмига нисбати орқали аниқланадиган тушунчадир
72
.
Биз олимларнинг мазкур фикрини қўллаб-қуватлаган ҳолда, ―озиқ-овқат 
хавфсизлиги‖ ва ―озиқ-овқат мустақиллиги‖ тушунчаларида йўл қўйилаѐтган 
англашилмовчиликларга, жумладан даврий нашрларда баъзан бу тушунчаларни 
синоним сифатида қўлланилишига барҳам бериш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. 
БМТ Қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат ташкилотининг (FAO) 1996 йилдаги Рим 
декларациясида қабул қилинган Озиқ-овқат хавфсизлиги Концепциясида унинг 
70
 http://oziq-ovqat.uz/uz/press/foodnews/2014/12/192/. 
71
Татаркин А., Полбицын С. Региональный вектор продовольственной безопасности 
России// АПК: экономика и управление, №12, 2015. 
72
Ушачев И., Серков А., Бондаренко Л., Аварский Н., Чекалин В., Тарасов В. Доктрина 
продовольственной безопасности Российской Федерации нуждается в совершенствовании// 
АПК: экономика и управление. 2015. № 9. 

---

109 
асосий тамойиллари белгилаб берилган: озиқ-овқат хавфсизлиги – бу фақат озиқ-
овқат маҳсулотлари билан ўз-ўзини таъминлаш эмас; агар мамлакат қиѐсий 
устунликларга эга бўлса, ўз эҳтиѐжлари учун етарли миқдордаги озиқ-овқат 
маҳсулотларини ишлаб чиқариши лозим; мамлакат зарур ҳолларда ўз 
фуқароларининг эҳтиѐжларини қондириш учун керакли миқдордаги озиқ-овқат 
маҳсулотларини импорт қилиб олиб кириш имкониятига эга бўлиши керак; ҳукумат 
ўз фуқаролари учун хавфсиз озиқ-овқатни физик ва иқтисодий жиҳатдан очиқлигини 
таъминлаши лозим; озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашда аҳолининг ўсиб ва 
ўзгариб бораѐтган индувидуаль эҳтиѐжларини ҳисобга олиш зарур
73
. 
Дунѐ озиқ-овқат таъминотида юзага келаѐтган муаммолар жаҳон ҳамжамияти, 
жумладан БМТ доирасида барқарорлик ва тараққиѐт йўлига ғов сифатида баҳоланиб, 
жиддий хавотирларга сабаб бўлмоқда. Жумладан, 2000 йил сентябрь ойида бўлиб 
ўтган БМТ Бош Ассамблеясининг саммитида қабул қилинган ―Минг йиллик 
Декларацияси‖да XXI асрда амалга оширилиши мўлжалланган 8 та энг асосий глобал 
―Минг йиллик ривожланиш мақсадлари‖нинг биринчиси сифатида ―Ўта қашшоқлик 
ва очликка барҳам бериш‖ белгилаб берилган эди.
Жаҳон озиқ-овқат хавфсизлигида ташвишли ҳолатлар юзага келаѐтган, 
юқорида келтирилган бир қатор омиллар таъсирида республикамизда ҳам бу 
масалани ҳал этишда мураккабликлар мавжудлигига қарамай, мамлакатимизда 
қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажмини ҳам миқдор, ҳам сифат 
жиҳатдан мунтазам ошириб бориш ва шу асосда озиқ-овқат таъминотини 
мустаҳкамлаш борасида салмоқли натижалар қўлга киритилди. Кейинги йилларда 
фермер хўжаликларининг экин майдонлари ҳажмини оптималлаштириш, қишлоқ 
хўжалигининг 
техника 
паркини 
янгилаш, 
ишлаб 
чиқаришга 
заонавий 
агротехнологияларни жорий этиш, уруғчилик-селекция ишларини яхшилаш, 
экинларнинг районлаштирилган навларини жорий қилиш, суғориладиган ерларнинг 
мелиоратив ҳолатини яхшилаш ва суғоришнинг сув тежовчи илғор усулларини жорий 
борасида кенг қамровли, шу билан бирга пухта ўйланган ишлар амалга оширилди. 
Натижада республика бўйича асосий турдаги экинларнинг ҳосилдорлиги муттасил 
ўсиб бориш тенденциясига эга бўлди.
Қишлоқ хўжалигини барқарор ривожлантириш орқали мамлакатимиз озиқ-
овқат хавфсизлигини мустаҳкамлаш юзасидан олиб борилган илмий тадқиқотларимиз
қуйидаги хулосалар чиқаришга имкон беради: озиқ-овқат хавфсизлиги мамлакат 
миллий хавфсизлигининг устувор йўналишларидан бири сифатида эътироф 
этилмоқда; суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш бўйича йирик 
давлат дастурлари амалга оширилиб, шўрланган ерлар салмоғи камайиб бормоқда; 
сув тақчиллиги шароитида экинларни парваришлаш ва суғоришнинг интенсив 
усуллари жорий этилмоқда; аграр ишлаб чиқаришни модернизациялаш ва техник-
технологик қайта жиҳозлаш дастури амалга оширилмоқда; серҳосил интенсив боғлар 
барпо этилиб, эски боғлар ва узумзорлар реконструкция қилиниб, янгилари 
кенгайтирилмоқда; озиқ-овқат маҳсулотларига ажратилаѐтган ерлар кенгайиб, 
ҳосилдорлик ва ишлаб чиқариш ҳажми ошиб бормоқда; экинларнинг ҳосилдор ва 
касалликларга чидамли бўлган истиқболли навлари ишлаб чиқаришга жорий 
этилмоқда; озиқ-овқат етиштиришга ихтисослашган туманларда озиқ-овқат 
73
Шагайда Н., Узун В. Продовольственная безопасность: проблемы оценки// Вопросы 
экономики. 2015. № 5. 

---

110 
етиштиришни кенгайтириш дастурлари амалга оширилмоқда; иссиқхоналарда мева-
сабзавотлар етиштиришни кўпайтиришга эътибор қаратилмоқда ва бошқалар. 
Шу билан бирга, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш, сақлаш ва
қайта 
ишлаш 
тизимида 
қуйидаги 
муаммолар 
мавжудлигига 
эътиборни 
қаратмоқчимиз: озиқ-овқат маҳсулотлари, биринчи навбатда, мева-сабзавотларни 
даладан истеъмолчига етказиб беришда нобудгарчиликлар мавжуд; қишлоқ хўжалиги 
хомашѐсини қайта ишлаш даражаси талаб даражасида эмас; қишлоқ хўжалиги ва 
қайта ишлаш саноатини модернизациялаш, техник-технологик қайта жиҳозлаш 
масалалари тўлиқ ўз ечимини топмаган; қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг сақлаш 
ва ташиш имкониятлари юқори бўлган навлари, уруғликлар етишмайди; қишлоқ 
хўжалиги маҳсулотларини саралаш, калибрлаш, чиройли қадоқлаш ва дизайнини 
яхшилаш имкониятларидан етарли фойдаланилмаяпти; озиқ-овқатларни йил 
давомида керакли температурада сақлаб туришга имкон берувчи совуткичли 
омборлар сиғими талабни қондириш учун етарли эмас; озиқ-овқат маҳсулотларини 
ички ва ташқи бозорларга етказиб беришда транспорт-логистика тизимлари етарлича 
ривожланмаган. 
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш ва чуқур қайта ишлаш 
тизимини ривожлантириш учун қуйидаги тадбирларни амалга ошириш мақсадга 
мувофиқ деб ҳисоблаймиз: қишлоқ хўжалиги экинлари навларини районлаштириш ва 
ҳар бир ҳудуднинг табиий-иқлим ва тупроқ шароитларига мос келувчи навларни 
жойлаштириш ишларини тизимли йўлга қўйиш; озиқ-овқат маҳсулотларини даладан 
дастурхонга етказиб беришдаги нобуднарчиликларни олдини олиш; аграр ишлаб 
чиқариш соҳасини модернизациялаш, техник-технологик қайта жиҳозлаш ва 
интенсив технологиялардан фойдаланиш даражасини кескин ошириш; ғалладан 
бўшаган майдонларда иккиламчи экин сифатида озқ-овқат етиштиришни 
кенгайтириш; ѐш боғлар ва токзорларнинг ораларига картошка, сабзавот ва полиз 
экинлари экишни ташкил этиш, фермер хўжаликлари ва аҳоли хонадонларида 
иссиқхоналар тармоғини кенгайтириш, айниқса сув таъминоти яхши бўлган куз, қиш 
ва эрта баҳор ойларида иссиқхоналарда мева-сабзавотлар етиштиришни кўпайтириш; 
тоғ ва тоғолди ҳудудларда хандон писта ва бодом етиштиришни йўлга қўйиш; 
қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини чуқур қайта ишлашга ихтисослашган замонавий 
корхоналар тармоғини кенгайтиришга йўналтирилган мақсадли давлат дастурларини 
мунтазам амалга ошириш; озиқ-овқатларни сақлашда музлаткичли омборлар ва 
истеъмолчиларга етказиб беришда транспорт-логистика тармоқларини кенгайтириш; 
қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини саралаш, калибрлаш, чиройли қадоқлаш ва 
дизайнини яхшилаш ишларини тизимли йўлга қўйиш; озиқ-овқат маҳсулотлари 
сифатини жаҳон андозалари даражасига етказиш; фермер хўжаликлари ҳамда қайта 
ишлаш корхоналарига замонавий техникалар харид этиш учун имтиѐзли кредитлар 
беришни кенгайтириш ҳамда бу соҳага ички ва хорижий инвестициялар жалб 
қилишни рағбатлантириш.