―ИҚтисодиёт‖ факультети

 
Ўзбекистон Республикасида қишлоқ хўжалик корхоналарини молиявий 
ресурслар билан таъминлаш вазифалари 
Маълумки, қишлоқ хўжалиги одамлар учун ҳаѐтий маҳсулотларни ишлаб 
чиқарадиган, саноатнинг қайта ишлаш, хом ашѐ (хом ашѐ, озиқ-овқат, кимѐ саноати) 
ва ярим тайѐр маҳсулотлар билан шуғулланадиган агросаноат мажмуасининг асосий 
компонентидир. Ишлаб чиқаришни диверсификация қилиш ва озиқ-овқат 
мустақиллигини таъминлаш учун қишлоқ хўжалигини стратегик ривожлантириш 
доирасида қабул қилинган бир қатор чора-тадбирлар натижасида ушбу тармоқ охирги 
йилларда юқори суръатларга эришди. 
Мамлакат аҳолисига озиқ-овқат маҳсулотлари етиштириш учун юқори 
даражада ўсаѐтган озиқ-овқат экинлари майдонини кенгайтириш ҳисобига пахта 
терими камайди, ерларнинг ҳосилдорлигининг қисқариши, чорва моллари ва 
паррандаларни узоқ муддатли йиллик базалари билан таъминлашни такрорий, оралиқ 
ва қатор қатор экинларни экиш йўли билан аниқ белгиланган. 
Қишлоқ хўжалигини ишлаб чиқаришни диверсификация қилиш, замонавий 
юқори технологияли қишлоқ хўжалиги технологияларини жорий этиш ва фермер 
хўжаликларининг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш бўйича амалга 
170
Жадвал муаллиф томонидан ―Бекабадцемент‖ ОАЖнинг йиллик ҳисоботлари 
маълумотлари асосида тузилган. 

---

275 
оширилаѐтган ислоҳотлар натижасида 2016 йилда қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулоти 
47,486,1 млрд. сўмни ташкил этди, ўсиш 2,7 баробарга ошди. 2000 йил билан 
таққослаганда ўсимлик маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми 29042,4 млрд. сўмни, 
чорвачилик маҳсулотлари - 18443,7 млрд. сўмни ташкил этди. 2010-2016 йилларда 
қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши йилига 6-7 фоизга кўпайиши билан барқарор 
ўсди
171
. 
Аммо мамлакатимиз Президенти таъкидлаганларидек: ―...
айрим фермер 
хўжаликлари етарлича айланма маблағлар, зарур техника ва бошқа моддий-техник 
ресурсларга эга эмас. Бу қишлоқ хўжалиги экинларининг ҳосилдорлигига, шартнома 
мажбуриятлари бажарилишига ва фермер хўжаликларининг рентабеллигига салбий 
таъсир кўрсатмоқда.
172
.
Республикамизда фермер хўжаликларининг юқори ўсиш суръатлари 
натижасида 2000-2016 йилларда қишлоқ хўжалигида кичик бизнес ва хусусий 
тадбиркорлик улуши 73,6% дан 98,2% гача ошди
173
. 
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини фермер хўжаликлари тоифалари бўйича 
таҳлил қилиш шуни кўрсатдики, фермер хўжаликлари улушининг ўсиши йилдан-
йилга ошиб, қишлоқ хўжалиги соҳасида фаолият юритаѐтган ташкилотларнинг улуши 
камайиб бормоқда. Республикада фаолият кўрсатаѐтган паст рентабелли қишлоқ 
хўжалиги ташкилотларининг ер майдонларини камайтириш, шунингдек уларни 
мустаҳкам моддий-техника базаси асосида кўп тармоқли фермер хўжаликларини 
яратиш 2016 йилда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг умумий ҳажмида фермер 
хўжаликлари улушининг 5,9 фоизга нисбатан 32,9 фоизга, 2000 йилда 5 фоизга, 
қишлоқ хўжалиги фаолияти билан шуғулланадиган ташкилотларнинг улуши эса 2016 
йилда 2,0 фоизга, яъни 2000 йилда 27,8 фоизга қисқарди. 
Натижада 2000-2016 йилларда амалга оширилган. қишлоқ хўжалиги 
экинларининг экин майдонларини оптималлаштириш бўйича чора-тадбирлар, 2016 
йилда 2000 йилга нисбатан ғаллачилик экин майдонлари ҳажми 75,4 минг гектарга, 
картошка 32,4 минг гектарга, сабзавот 76,1 минг гектарга, қовун далаларига 21,9 минг 
гектар майдонга, боғлар 75,6 минг гектарга, узумзорлар 11,2 минг гектарга, шу 
жумладан саноат экин майдонлари 178,6 минг гектарга, озуқалар экинлари 95,5 минг 
гектарга камайди. гектар
174
. 
Қишлоқ хўжалигини мамлакат иқтисодиѐти миқѐсидаги аҳамиятини ҳисобга 
оладиган бўлсак, қишлоқ хўжалигини молиялаштириш етарли эмас. Шундай қилиб, 
асосий капиталга киритилган барча инвестицияларнинг умумий ҳажмида қишлоқ 
хўжалигининг улуши барқарор пасайиш тенденциясига эга, агар 2011 йилда аграр 
сектор 5,2 фоизни ташкил этган бўлса, 2017 йил бошида бу кўрсаткич 3,1 фоизни 
ташкил этган (бу деярли 2 фоизга камайган). Хорижий инвестицияларни тақсимлашда 
ўхшаш вазият мавжуд: 2011 йил 1 январ ҳолатига қишлоқ хўжалигининг улуши 4,6% 
ни ташкил этди, 2016 йил охирида ушбу кўрсаткич деярли 3,0 мартага камайди ва 
2017 йил бошида бу кўрсаткич 1,6% ни ташкил этди %
175
. 
Қишлоқ хўжалигидаа инвестицияларни камайишидаги ҳозирги тенденцияси ва 
мавжуд муаммолар ҳисобига қишлоқ хўжалигини кредитлаш жараѐнида турли 
171
Ўзбекистон иқтисодиѐтининг ахборот-таҳлилий бюллетени. 2016 йил январ-декабрь. 
172
Мирзиѐев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик – 
ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. 14.01. 2017 йил. 
173
Ўзбекистон иқтисодиѐтининг ахборот-таҳлилий бюллетени. 2016 йил январ-декабрь. 
174
Ўзбекистон иқтисодиѐтининг ахборот-таҳлилий бюллетени. 2016 йил январ-декабрь. 
175
Ўзбекистон иқтисодиѐтининг ахборот-таҳлилий бюллетени. 2016 йил январ-декабрь. 

---

276 
молиявий институтларнинг иштирокини рағбатлантириш учун муқобил ва қўшимча 
молиялаштириш манбаларини топиш, шунингдек, қишлоқ хўжалиги соҳасини 
молиялаштиришда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг барча ўзига хос 
хусусиятларини ва жаҳон тажрибасини ҳисобга олган ҳолда шакллантириш зарур. 
Қишлоқ хўжалигини қўшимча молиялаштириш технологик асбоб-ускуналарни 
сотиб олиш ва айланма маблағларни тўлдириш билан боғлиқ муаммоларни эмас, 
балки коллектор-дренаж ва суғориш тизимларининг ҳолатини яхшилашга ҳам имкон 
беради. Бу қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга ҳамда 
мамлакатнинг қайта тикланмайдиган табиий ресурсларидан оқилона фойдаланишга 
(сув ресурслари чекланган ноаниқ шароитда аҳамиятга эга) ҳам ѐрдам бериши 
мумкин. 
Жаҳон амалиѐтида қўлланиладиган қишлоқ хўжалигини молиялаштиришнинг 
энг кенг тарқалган усуллари қуйидагилар: 
Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари учун фоиз ставкалари. Шуни 
таъкидлаш керакки, кредит субсидиялари ҳар доим юқори инфляция билан бирга 
келади. Кредит субсидиялари турларидан бири нафақат бюджетдан фоизлар олиш, 
балки кредитларнинг бир қисмини (масалан, Россияда ишлатиладиган) тўлашдир. 
Бироқ айрим хорижий давлатларнинг амалиѐтида бюджетдан ажратиладиган 
субсидияларни тўлаш қишлоқ хўжалиги секторини қўллаб-қувватлаш учун яратилган 
ихтисослаштирилган маблағлардан тўловлар билан алмаштирилади. 
Қишлоқ хўжалиги корхоналарига давлат тижорат банклари томонидан ўз 
маблағлари ҳисобидан кредит бериш усули афзалроқдир. Бу ҳолатда, давлат қишлоқ 
хўжалик ишлаб чиқарувчиларига тўғридан-тўғри субсидиялар тўлайди. Ушбу 
услубнинг имтиѐзли хусусияти, қоида тариқасида, қарз муддати охирида субсидиялар 
тўлаш имконияти ва ишлаб чиқарувчини назорат қилиш қобилияти. Умуман олганда, 
кредит субсидиялари кредит истеъмолчиларига салбий таъсир кўрсатади, чунки 
бундай кредитларни олиш фермерларга қарам руҳий ҳолатни келтириб чиқаради ва 
арзонроқ ресурсни олиш ишлаб чиқарувчини қайта ташкил етиш ва самарали ишлаб 
чиқариш тузилмасини яратишга ундамайди. Аммо бизнинг республикамизда давлат 
банкларнинг ўз маблағлари ҳисобига қишлоқ хўжалиги корхоналарига кредит бериш 
усулини такомиллаштиришни мақсад қилиб қўйган. 
Банк кредитлари учун қисман кафолатлар бериш усули қишлоқ хўжалиги 
ишлаб чиқарувчиларининг, айниқса ўтиш даври иқтисодиѐтига эга мамлакатларда 
мавжуд бўлган асосий муаммолардан бири бўлган кафолатнинг етарли эмаслиги 
муаммосида қўлланилади. Ўтиш даври мобайнида қишлоқ хўжалиги кредитлари 
бўйича давлат кафолати алоҳида аҳамиятга эга. Ишлаб чиқаришдаги пасайиш, 
Ўзбекистон Республикасидаги ер бозорининг ривожланмаганлиги қишлоқ 
хўжалигида гаров таъминотининг муаммоларини кучайтириши мумкин ва давлат бу 
муайян маънода гаров кафолати билан алмашиши мумкин. Бундай кредит кафолати 
қишлоқ хўжалигига банкларни жалб қилади. Шундай қилиб, молия муассасалари 
тижорат кредитлари бўйича мажбуриятларни ўз зиммасига олган қишлоқ хўжалигини 
кредитлаш соҳасига жалб қилмоқда, давлат томонидан бюджетдан қишлоқ 
хўжалигини кредитлаш учун ажратадиган маблағлар миқдорини пасайтиради ва айни 
пайтда ҳукумат қарз учун қисман кафолат беради. 
Ихтисослаштирилган қишлоқ хўжалик институтларини яратиш усули деярли 
барча ривожланган мамлакатларда кенг қўлланиладиган ва бозор муносабатларига 
ўтишни амалга оширадиган кўплаб давлатларни қизиқтирадиган қишлоқ хўжалигини 
молиялаштиришнинг энг кенг тарқалган усулларидан бири ҳисобланади. Шуни айтиб 

---

277 
ўтиш керакки, муваффақиятли фаолият кўрсатаѐтган барча ихтисослашган 
институтлар давлат томонидан қўллаб-қувватланган ѐки иштироки билан тарихан 
кооператив сифатида шакллантирилган. Ушбу ташкилотнинг муваффақияти учун 
барча аъзолар учун қарзнинг коллектив жавобгарлиги ҳисобланади. 
Хусусан, хусусий молия институтлари билан ишлашда давлат ва тижорат 
банклари алоҳида кичик қарздорлар билан ишлашдан кўра камроқ хавфга эга. Одатда 
бундай муассасалар томонидан молиявий хизматлар асосан кооператив аъзолари учун 
тақдим этилади. 
Чет эл амалиѐтида давлат кооператив томонидан ташқи кредиторлардан 
(масалан, АҚШда) эгаллаган маблағлар учун кафилликни назарда тутган ҳолатлар 
мавжуд. Дунѐнинг айрим мамлакатларида қишлоқ хўжалигини кредит ташкилотлари 
монополияга қарши ва солиқ қонунларига эга эмаслиги қабул қилинган. 
Бугунги кунда қишлоқ хўжалигида вертикал интеграцияланган бирлашмалар 
ташкил этиш зарур. (кластерлар). Қишлоқ хўжалик корхоналарини қайта ишлаш 
корхоналари ва савдо ташкилотлари билан бирлашиши, яъни, Қишлоқ хўжалиги 
маҳсулотларини ишлаб чиқариш, уларни қайта ишлаш ва якуний маҳсулотни сотиш 
каби зарарли доирани ифодаловчи уюшмалар яратиш. Қишлоқ хўжалигида 
кластерлар яратиш ушбу интеграция йўналишига мос келади. 
Қишлоқ хўжалик корхоналарини кластерга киритиш қуйидаги истиқболларни 
беради: 
- мақсадли ривожланиш ва барқарор фаолият юритиш имконияти; 
ишлаб чиқаришни диверсификация қилиш ва ички имтиѐзли инвестициялар ва 
кредит ресурсларини олиш асосида истиқболли дастурларни ишлаб чиқиш ва уларни 
амалда бажарилишини таъминлаш имконияти; 
- ўз активларини тўлдириш ва асосий воситаларни янгилаш; 
- ҳар хил маркетинг схемаларини қўллаган ҳолда ишлаб чиқарилган қишлоқ 
хўжалик маҳсулотларини кафолатли ва самарали сотиш; 
- бизнес фаоллигини ошириш; 
- маҳсулот сотиш бозорларини кенгайтириш ва улар ўсадиган қишлоқ 
хўжалиги маҳсулотлари учун кафолатли даромад манбаи; 
- қишлоқ аҳолисини иш билан таъминлаш муаммосини ҳал қилиш. 
Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, давлат ва минтақавий миқѐсдаги ижро этувчи 
ва қонун чиқарувчи органлар ўзларининг қуйидаги жиддий вазифаларни ҳал этишга 
ҳаракат қилсалар, барча мулкчилик шаклидаги корхоналарнинг қишлоқ хўжалиги 
ишлаб чиқариши муваффақиятли ривожланади, деб айтиш мумкин: 
- қишлоқ хўжалик корхоналарининг молиявий аҳволини яхшилаш, хусусан, 
қишлоқ хўжалиги ва саноат маҳсулотларининг нархларининг номутаносиблигини 
бартараф этиш, уни йўқ қилиш механизмини яратиш; 
- қишлоқ жойларда қишлоқ хўжалиги тузилмаларини молиялаштириш ва 
кредитлашнинг янги усулларини ишлаб чиқиш ва ташкил этиш; 
- қишлоқ хўжалиги корхоналарининг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш; 
- қишлоқ жойларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши учун шарт-
шароитлар яратиш, барча мулкчилик шаклидаги қишлоқ хўжалик корхоналарини 
ишлаб чиқаришни барқарор ривожлантириш; 
- қишлоқда кадрлар малакасини ошириш. 
Ушбу вазифаларни ҳал этиш қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришни барқарор 
ривожлантиришни таъминлайди. 

---

278