История строительства туямуюнского гидроузла

№ 2
2017


ELEKTRON ILMIY JURNALI “APRIORI. SERIAL: GUMANITIUMLAR»
www.apriori-journal.ru
UDC 902.6(575.171)
TUYAMUYUN GESI QURILISH TARIXI.
Xudaykulova Nargiz Abdullaevna
Katta o‘qituvchi
Toshkent tibbiyot akademiyasi (filial), Urganch (O‘zbekiston)
Izoh. Maqolada ­Amudaryoning butun quyi oqimi uchun katta xalq xo‘jaligi ahamiyatiga ega bo‘lgan Tuyamuyun suv ombori quruvchilarning ko‘p minglab xalqaro otryadlarining fidokorona mehnati alohida qayd etilgan.­
Tayanch so`zlar: Tuyamuyun, suv ombori, kanal, o`tkazgichlar, ­inshoot.
TUYAMUYUN GES QURILISH TARIXI
Hudaykulova Nargiz Abdullayevna
katta o'qituvchi
Toshkent tibbiyot akademiyasi (filial), Urganch (O‘zbekiston)
mavhum. Maqolada butun Amudaryoning quyi oqimi uchun mavjud iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan Tuyamuyun suv ombori ko'p sonli xalqaro qo'shin quruvchilarning fidokorona mehnati yoritilgan.
: Tuyamuyun, suv ombori, kanal, tasma, qurilish.
Janubiy Orolboʻyida barcha tirik mavjudotlarning mavjudligi uchun tabiatning shakllanishida, shubhasiz, Amudaryo muhim ahamiyatga ega. Oʻrta Osiyoning barcha daryolari ichida eng koʻp oqadigan daryo boʻlib, u har yili Pomirdan qariyb 60 million kub metr chuchuk suv olib keladi, Orol inqirozi oʻtgan asrning 60-80-yillarida oʻzining aqldan ozgan talon-tarojlari natijasida vujudga kelgan. Amudaryo ­nafaqat odamlarning hayoti uchun sharoit yaratib, balki ko'pincha ularga tahdid solar edi ­. Buning sababi, bog'lanish paytida daryo qirg'oqlarini tom ma'noda yutib yuborib, nafaqat yuz minglab gektar ­qishloq xo'jaligi erlarini, balki butun qishloq va shaharlarni ham vayron qilgan. To‘rtko‘l va Shabbaz shaharlarining taqdiri ayanchli kechdi, Chalish va Qipchoq qishloqlari bir necha bor suv ostida qoldi.­
1965-yil 12-martda Oʻzbekiston hukumati ­“Amudaryoning quyi oqimidagi halokatni bartaraf etish boʻyicha qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida”gi qaror qabul qildi. ­“Pitnyak” qurilish-montaj boshqarmasi (QMQ) xodimlariga “Tuyamuyun” GESi qurilishi uchun tayanch bazasini yaratish topshirildi. Qisqa vaqt ichida Sharlauk qishlog‘i yaqinida beton zavodi qurildi, elektropoyezd o‘rnatildi, ­yordamchi korxonalar zavodi, avtobaza, maktab, bolalar bog‘chasi, klub, do‘kon va boshqa ­maishiy xizmat ko‘rsatish shoxobchalari ishga tushirildi. .
Ayni vaqtda Pitnyak SMU texnika va mutaxassislari tomonidan uzunligi 18 km, kengligi 60-70 m, chuqurligi 12-15 m, sig‘imi 250 kub metr bo‘lgan Tuyamuyun kanali qurilishi boshlandi. m.sek. suv. Markazdan qismlarga ajratilgan holda 2 ta EKG-6 tipidagi ekskavator olib kelindi, ularning har birida 4 kubometr hajmli chelak bor edi. m., shuningdek, ­bom uzunligi 70 m boʻlgan 2 ta yuruvchi ekskavatorlar ishga tushirilishi bilan ­mehnat unumdorligi keskin oshdi. MAZ, KRAZ, ZIL kabi yuzlab avtomashinalar bo‘lajak kanal tubidan tuproq olib chiqdi, buldozerlar ularni tekislashga ulgurmadi ­. Odamlar kechayu kunduz fidokorona, qahramonlarcha mehnat qildilar. Ko‘p yillik mehnat natijasida 1969 yilning mart oyida kanal qurilishi yorqin g‘alaba bilan yakunlandi. Yangi kanal nafaqat ­“Toshsak” respublikalararo magistral kanaliga tutashdi, balki “Farq” uchastkasidan yangi 32 km.ga suv yetkazib bera boshladi. Xazorasp kanali va 17 km. "Progress" kanali [5, p. 6-7].
1969-yilda markaziy hukumat qarori bilan Tuyamuyunda suv inshooti qurish haqida qaror qabul qilindi. Uning taxminiy qiymati ­400 million rublni tashkil etdi. Gidroelektrik majmua oldida umumiy hajmi 7,2 milliard kub metr bo‘lgan 3 ta suv ombori barpo etish zarur edi. m. suv, bu esa kelajakda 500 ming gektar qishloq xoʻjaligi yerlarini suv bilan taʼminlaydi. To'g'on blokida, sig'imi 13,4 ming kub metr. m.sek. suv, 259 ming kVt quvvatga ega GES binosini qurish rejalashtirilgan edi. h.Shu bilan birga suv hajmi 200-250 kub metr boʻlgan oʻng qirgʻoq magistral kanali qurish rejalashtirilgan edi . ­m.sek ^I. [2, b. 214;
3, p. 382]. Keyinchalik, Butunittifoq ­"Gidroproekt" institutining Kuybishev filiali xodimlari. S.Ya. Juk ilgari rejalashtirilgan loyihaga bir qator muhim o'zgarishlar kiritdi. ­Xususan, umumiy maydoni 788 kv.m bo'lgan kelajakdagi suv ombori. km. va suv balandligi 25 m., nafaqat Kaporas, Sulton Sanjar, Qushbuloq suv havzalarida, balki daryoning o'zida ham joylashgan bo'lib, hajmi 2,3 kub km. suv [4, p. 68]. Oʻzbekiston hukumatining ­1970-yil 7-maydagi qarori bilan “Tuyamuyungidroqurilish” boshqarmasi tashkil etildi. Qurilish maydonchasida Vazirlar Kengashi Raisining o‘rinbosari M.Z. Mirza-Ahmedov.
1971 yilda KPSS ­24- s'ezdining direktivalari Tuyamuyun GESini tezlashtirish bo'yicha takliflarni ma'qulladi. 1970-yil 16-noyabrda qabul qilingan hukumat qarorida ishni kuchaytirish boʻyicha aniq chora-tadbirlar koʻrsatilgan edi. Shundan soʻng 1972-yil 14-yanvarda Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti. va ­“Tuyamuyun GESi qurilishini jadallashtirish boʻyicha qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida”gi hukumat qarori qabul qilindi. Shu munosabat bilan 1972 yil 4 aprelda Sh.Rashidov, SSSR melioratsiya va suv xoʻjaligi vaziri E.E. Alekseevskiy ­, Qoraqalpog'iston viloyat partiya qo'mitasi birinchi kotibi Q. Kamolov va boshqalar.
To‘g‘on va GES qurilishi uchun ­35-40 metr chuqurlik qazish va 35 metrlik temir- ­beton devor ko‘tarish zarur edi. “O‘zbekvzrivsanoat” korxonasi mutaxassislari bo‘lajak chuqurning tog‘ jinslarining yuqori qattiq qismini portlatib yubordi. Va 1973 yil noyabr oyida chuqurda kuchli temir-beton konstruktsiyalar qurila boshlandi. 1973-yil 28-noyabrda Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti. va Respublika Vazirlar Kengashining “Tuyumuyun GESi qurilishini yanada jadallashtirish toʻgʻrisida”gi qarori qabul qilindi [1, b. 160]. Qurilishda Spetsmontazhstroy, Sredaztrasstroy, Gidromekanizatsiya ­, Sredazelektrosetstroy, Vysotstroy va boshqalar kabi 30 dan ortiq yirik tashkilotlar ishtirok etdi . ­Qurilish maydonchasi Butunittifoq maydonchasiga aylandi, u ­erga butun mamlakatdan tajribali mutaxassislar kelishdi.
Kichik Koparaz, Shayxarik, Sazakli qishloqlari suv omborining suv bosgan zonasida joylashgan bo'lib, ularning aholisi ­yangi aholi punkti - Qoraaygirga ko'chirilishi kerak edi. Qoraaygirda uy-joy-kommunal ob'ektlarni qurish uchun Dargan-Ota PMK tashkil etildi. G.B. boshchiligidagi jamoa. Badigina fidokorona mehnat ­qilib, 5 yil davomida uy-joy qurish bilan birga 800 gektar yer o‘zlashtirildi, dala oromgohlari, chorvachilik ­fermalari barpo etildi, gaz quvuri, elektr, kommunikatsiya tarmoqlari tortildi.
O‘zbekiston Oliy Kengashining Farmoni. 1976 yil 30 yanvarda SSR Sharlovuk qishlog'i Drujba shahri deb nomlandi, unda 31 millatdan bo'lgan quruvchilar istiqomat qildi. 1977 yil 24 avgust O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti. va respublika Vazirlar Kengashining “ ­Amudaryodagi Tuyamuyun GESining birinchi navbatini ishga tushirishni tezlashtirish to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. 1979-yil 4-dekabr kuni ertalab Amudaryo butunlay to‘sib qo‘yildi. Gidrotexnika inshootidan suv oqib chiqa boshladi. Ayni vaqtda ­150 million kub metr hajmdagi suv omborining birinchi qismi to‘ldirila boshlandi. m., suv ­omborining "Ruslovaya" qismida joylashgan.
1980 yil 16 iyunda Tuyamuyundagi ishlarni tezlashtirish va suv omborida 2,6 mlrd. m. suv. Ikki yil o‘tib, 1982-yil 27-noyabrda birlamchi ishlarni yakunlash va suv omborida to‘plangan suvni ­5,3 milliard kub metrga yetkazish bo‘yicha yangi qaror qabul qilindi. m.Oʻsha yili 184 km.da qurilish ishlari boshlandi. Tashauz magistral kanali. Bu kanal 101 ming gektar sug'oriladigan va 66,3 ming yangi o'zlashtirilayotgan yerlarning suv bilan ta'minlanishini yaxshilashi kerak edi [6, b. 228]. Biroq bu kanalning qurilishi bir qancha ­salbiy oqibatlarga olib keldi. Birinchidan, uning yo'nalishi ushbu hududning madaniy zonasidan o'tib, Pitnyakskiy vohasidagi yuzlab gektar yerlarni qishloq xo'jaligidan olib tashladi. Ikkinchidan, kanalning katta qismi ­Qoraqum qumlari orqali qazilgan, bu esa bug'lanish va ­suv sarfini oshirishga olib kelgan. Uchinchidan, yer osti suvlari sathining koʻtarilishi Xivaning noyob yodgorliklarining saqlanishiga xavf tugʻdirdi. Biroq, bu va boshqa dalillarning barchasi voqealar rivojini to'xtata olmadi.
1984 yilga kelib c. O'n ming kishining 20 yillik qahramonona mehnati natijasida Tuyamuyun GESi qurilishi asosan yakunlandi ­. 159 ming kVt quvvatga ega GES. h. sanoat tokini bera boshladi . ­Suv omborining qirg‘oqlari va to‘g‘onlari mustahkamlanib, ­suv to‘planishi davom etgan. 1987 yilga kelib, suv omboridagi suv darajasi va hajmi ­loyihalash darajasiga yetdi - 7,8 milliard kub metr. m.
1990-yil boshida “Tuyamuyungidrostroy” boshqaruvi Oʻzbekiston ­Davlat dehqon sanoat qurilish birlashmasi tasarrufiga oʻtkazildi ­. Siyosiy va iqtisodiy inqirozning yangi sharoitida ­mamlakatda metall, yog'och, mashinalar etishmayotgan edi, bu esa bir qator tashkilotlarning yopilishiga yoki pudrat ishlariga o'tishiga olib keldi. Shu munosabat bilan Drujba shahrida ­yangi To‘raqqal’a massivini o‘zlashtirish uchun agregat zavodi qurilishiga texnik vositalar va mutaxassislar jalb etildi. Shuningdek, shartnomaga ko'ra, ular ­Tyumen viloyatiga gaz quvurini qurish uchun yuborilgan. Boshqa yirik davlat qurilish obyektlariga borgan yuqori malakali mutaxassislarning bir qismini saqlab qolishning iloji bo‘lmadi.­
Shu bilan bir qatorda Tuyamuyun GESi qurilishining boshqa salbiy oqibatlari ham ko'p bo'ldi. Ular orasida ­Orol dengizining qurishi tezlashishi, suv omboriga yaqin joylarda yuzlab gektar yerlarni suv bosishi, o‘rmon zonalarini (to‘qaylarni) yo‘q qilish, o‘simlik va hayvonot dunyosining tabiiy tengligi buzilgan. Bu va boshqa salbiy holatlarga qaramay, qurilish hali ham katta milliy iqtisodiy ahamiyatga ega edi. Shu tariqa, qurg‘oqchilik va qurg‘oqchilik xavfini bartaraf etish bilan birga ­, 500 ming gektar yerni sug‘orish va Xorazm viloyati va Qoraqalpog‘iston ­ASSRning deyarli barcha aholi punktlarini, janubiy viloyatlarini ichimlik suvi bilan ta’minlashni yaxshilash imkonini berdi. u ham elektr energiyasi oldi. Ayrim yillarda ­suv omboridan suvning bir qismining daryo tubiga koʻchirilishi Quyi Amudaryoning delta irmoqlarida hayotning jonlanishiga xizmat qildi ­. Bu dalillarning barchasi vaqt sinovidan o‘tdi va bugungi kunda Tuyamuyun GESi nafaqat ­minglab turli millat vakillarining fidokorona mehnati yodgorligi, balki xalq ­xo‘jaligiga ham xizmat qilmoqda.