Iston respublikasi qurilish vazirligi toshkent arxitektura-qurilish universiteti qurilishni boshqarish fakulteti

2.1. Shahar hosil qiluvchi omillar
Shaharning istiqbolli aholisi ikkita asosiy omilga qarab belgilanadi:

• 
  shaharning milliy iqtisodiy rivojlanishining taxminiy ko'lami (shaharni tashkil etuvchi omillar)
  
• 
  mehnat resurslari hajmi (ishlab chiqarishda ishtirok etadigan mehnatga layoqatli aholining ulushi).
  

Aholi punktlarini barpo etish va rivojlantirishda asosiy omil bo'lgan omillar shahar tashkil etuvchi omillardir. Shaharni tashkil etuvchi omillarga quyidagilar kiradi.

• 
  Sanoat korxonalari, mahalliy aholiga bevosita xizmat ko'rsatuvchi korxonalar bundan mustasno.
  
• 
  Barcha turdagi tashqi transport korxonalari, ob'ektlari va muassasalari (temir yo'l, suv, havo, avtomobil).
  
• 
  Ma'muriy, iqtisodiy va davlat muassasalar
  
• 
  Ilmiy-tadqiqot muassasalari.
  
• 
  Oliy va o'rta ta'lim muassasalari.
  
• 
  Qurilish-montaj, loyiha-qidiruv tashkilotlari.
  
• 
  Hududlarning (kurortlarning) iqlimiy va tabiiy xususiyatlari va shunga mos ravishda kurort muassasalari: sanatoriylar, kurortlar, dam olish va turizm, bemorlar va dam oluvchilarga xizmat ko'rsatadigan muassasalar va korxonalar.
  

Mehnat resurslarini quyidagi asosiy guruhlarga bo'lish mumkin:

• 
  shahar tashkil etuvchi - A, shahar tashkil etuvchi ahamiyatga ega korxonalardagi ishchilar;
  
• 
  xizmat ko'rsatuvchi - B, maishiy xizmat ko'rsatish korxonalarida ishlovchi.
  

Shaharni tashkil etuvchi va iqtisodiyotning xizmat ko'rsatish tarmoqlarida ishlaydigan ishchilarning ulushi demografik prognozlar (aholining yosh tarkibi), aholining tabiiy va mexanik o'sishi va mayatnik migratsiyasi, shuningdek hududning rivojlanish istiqbollari to'g'risidagi ma'lumotlar asosida belgilanadi. Boshlang'ich qiymat-bu mehnatga layoqatli yoshdagi aholining ulushi va shaharni tashkil etuvchi omillar aholining istiqbolli sonini aniqlashga asoslangan. Shaharni tashkil etuvchi omillar aholi punktlarini rivojlantirishning asosiy omillari bo'lib, ular quyidagilarni o'z ichiga oladi:

• 
  sanoat korxonalari;
  
• 
  barcha turdagi korxonalar, inshootlar, tashqi transport muassasalari;
  
• 
  davlat darajasidagi ma'muriy-xo'jalik va jamoat muassasalari;
  
• 
  ilmiy-tadqiqot muassasalari;
  
• 
  universitetlar va o'rta ta'lim muassasalari;
  
• 
  qurilish-montaj va arxitektura-rejalashtirish byurolari, dizayn va tadqiqot tashkilotlari;
  
• 
  kurort muassasalari, hududning iqlim va tabiiy xususiyatlari.
  

Aholining istiqbolli sonini (N) aniqlash uchun shahar aholisi shartli ravishda uch guruhga bo'linadi:

• 
  shahar tashkil etuvchi-A (odam.), a (%);
  
• 
  xizmat qiluvchi-V (odam.), b (%);
  
• 
  Ishga layoqatli lekin ishlamaydigan — S (odam.), s (%).
  

Har bir guruh butun aholining foiz sifatida o'z ulushiga ega. Shahar tashkil etuvchi guruh - shahar tashkil etuvchi ahamiyatga ega bo'lgan korxonalar va muassasalarda ishlaydigan aholi guruhi. Shaharni tashkil etuvchi guruhning hajmi shaharni rivojlantirish istiqbollarini o'rganish asosida belgilanadi. U shaharda qurilishi rejalashtirilgan va loyiha topshirig'ida ko'rsatilgan korxona va inshootlar ro'yxati bo'yicha tashkil etiladi. Uning ulushi umumiy aholining 25-40% ni tashkil qiladi. Xizmat ko'rsatish guruhi - mahalliy aholi ehtiyojlariga xizmat qiluvchi korxona va muassasalarda ishlaydigan aholi guruhi: kommunal, savdo va boshqalar. Uning ulushi umumiy aholining 15-25% ni tashkil qiladi. Havaskor bo'lmagan guruh - korxona va muassasalarda ishlamaydigan aholi guruhi: bolalar, pensionerlar, nogironlar, uy bekalari. Uning ulushi umumiy aholining 45-50% ni tashkil qiladi.