Vazifalar:
Xarakter aksentutatsiyasi to’g’risida ma’lumot berish.
Xarakter aksentutatsiyasi turlarini tadqiq etish.
Davomiyligi: 1 soat 20 daqiqa
Reja:
№
Trening
mazmuni
Davomiyligi
O‘quv
vositalari
Mashq maqsadi
1-sessiya. Kirish qismi
1.
Videorolik
15 daq.
Kompyuter,
videoproektor,
kalonka
Xarakter
aksentuatsiyasi
nima? va uning
qanday turlari
mavjud?
2.
“Yomg’ir”
mashqi
10 daq.
Talab
etilmaydi
Emotsional
ko’tarinkilikni hosil
qilish, jamoaviylik
oshirish
3.
«Yashirin lider»
o‘yini
10 daq.
Talab
qilinmaydi
Diqqatni jamlash,
guruhda ishchanlik
vaziyatini hosil qilish
2-sessiya. Asosiy qism
4.
«Chigilni
yechish» mashqi
10 daq.
Talab
qilinmaydi
Jamoaviylikni
oshirish, kayfiyatni
hamda emotsional
aktivlikni oshirish
5.
“Lider va
farosat” mashqi
15 daq.
A4 qog’ozlar
O’zini anglash,
o’zining ijobiy va
salbiy jihatlarini
tahlil qilish
63
6.
“Qutqaruv halqa
estafetasi”
mashqi
10 daq.
4-6 sm
diametrli 2 ta
bir xil
plastmass
halqa, tish
kovlgichlar
Jamoaviylikni
shakllantirish, jamoa
bo’lib maqsad
yo’lida ishlashni
shakllantirish
3-sessiya. Xulosa qismi
7.
Qayta aloqa
10 daq.
Barcha
ishtirokchilarga
qog‘oz-ruchka,
flipp-chart.
Kunning sarhisobini
qilish
Jami: 1 soat 20 daqiqa
Trening borishi.
1-sessiya. Kirish qismi
1.
Videorolik.
Xarakter aksentuatsiyasi (urg‘u berish) — bu xarakter sifatlarini birortasini
kuchaytirish, urg‘u berish bo‘lib, buning natijasida ma’lum psixogenlik nozik
tanlovganlikni namayon qilinadi va shu vaqtning o‘zida boshqa xarakter sifatlari
barqaror bo‘lib, qolaveradi. (A.E.Lichko).
A.E.Lichko qo‘llagan tizimda P.B.Gannushkin, CH.E.Suxarova klassifikatsiyasi
va K.Leongardning kattalarda xarakter aksentuatsiyasi turlariga asoslanadi.
Ammo A.E.Lichkoning tizimi o‘zining ikki xususiyat bilan ajraladi. Birinchidan,
u maxsus o‘smirlarga mo‘ljallangan. Ikkinchidan, u psixontiyani, ya’ni xarkter va
uning aksentuatsiyasini patalogik o‘zgarishlarinibarcha normaning xillarini hisobga
oladi.
A.E. Lichko quyidagi aksentuatsiya turlarni (II turlar) ifodalaydi:
1. Gipertim turlari - ushbu turdagi o‘smirlpr xarakatchan,
kirishimli, sho‘x bo‘ladilar, ular bor joyda doimo shovqin suron bo‘ladi. Umumiy
qobiliyatlarini asosida ular barqarorlik, tartib – intizomsizlikni namayon qiladilar,
bir tekis o‘qimaydilar. Kayfiyatlari doimo yaxshi. Ularda tez-tez kattalar bilan
kelishmovchiliklar paydo bo‘lib turadi. Ularning qiziqishlari turli – tumandir, lekin
ular yuzaki va tez o‘tadigandir. Ushbu turdagi bolalar o‘z qobiliyatlariga ortiqcha
baho beradilar, o‘zlarini ko‘rsatishga intiladlar, maqtanchoq, boshqalarda o‘zlari
haqida yaxshi fikr uyg‘otishni istaydilar.
2. Sikloid turi. YUqori darajada asabiylashuvchan, apatiyaga moyil. Ular uyda
yolg‘iz bo‘lishga intiladilar. Noxushliklarni boshdan og‘ir kechiradilar, o‘zlarida
mavjud kamchiliklar haqida gapirilganda asabiylashadilar. Ularning kayfiyatlari tez
ko‘tarilib, tez pastga tushadi.
64
3. Labil turi. Ushbu tur kayfiyat jixatidan juda o‘zgarunchan va oldidan aytib
bo‘lmaydigan xususiyatlyarga ega. Ularni kiyfiyatini o‘zgarishiga xattoki juda
arzimas turli sabablarko‘rsatish mumkin. “Ularning hammasi jiddiy
muvoffaqiyatsizlik va noxushliklarsiz ham g‘amgin, xafa, ma’yus bo‘lib qolishga
moyildir”. (A.E.Lichko). ularning kayfiyati xulq-atvor bilan bog‘liqdir. SHuning
uchun ham ular kayfiyatlaridan kelib chiqqan holda kelajaklarini goh yorqin, goh
aksincha tasavvur qiladilar. Bunday o‘smirlar ko‘pinchapsixologik yordamga
muhtojdir. Ular atrofdigilarni ularga bo‘lgan munosabatlarini yaxshi his qiladilar.
1. Astenonervotik turi. Ushbu tur shubxalanuvchan, tajang, kaysar, tez
charchovchi, asabiylashadigandir. Ayniqsa qiyin aqliy ish ularni toliqtiradi.
2. Senzitiv turi. Ularga sezgirlik xosdir. Ushbu o‘smirlar katta davralarni,
tavakkalchilikni, harakatchanlikni va sho‘x o‘spirinlarni yoqtirmaydi. Ularga
uyatchanlik xos bo‘lib, ko‘p hollarda ular odamovi kishilar kabi qabul qilinadilar.
Ular faqat o‘zlariga yaxshi tanish kishilar, bolalar bilan ochiq munosabatda
bo‘ladilar. Ular bo‘ysinuvchan bo‘lib, o‘z ota-onalariga juda bog‘langanlar.
O‘spirinlikda “qoniqmaslik kompleksi” yuzaga kelishi mumkin. Ular ma’suliyat
hissi, o‘ziga va atrofdagilarga bo‘lgan axloqiy talablarni erta anglaydilar. O‘z
qobiliyatidagi kamchiliklarni murakkab faoliyat turlarini tanlab to‘ldiradilar.
Ushbu o‘smirlar do‘stlarni tanlashda o‘ta talabchan, do‘stga bog‘langan,
o‘zlaridan katta do‘stlarini hurmat qiladilar.
6. Psixoastenik turi
ushbu yoshlarga ilk intellektual rivojlanish,
o‘ylovchanlik, o‘z-o‘zini tahlil qilish, boshqa odamlarga, ularni xatti – harakatlariga
baho berish xosdir. Ular ishdan ko‘ra so‘zda o‘tkirlar. Ulardagi o‘z-o‘ziga bo‘lgan
ishonch qobiliyatsizlik bilan, asossiz fikrlar – tezkor harakatlar bilan namayon
bo‘ladi.
7. SHizoid turi. Ularning yorqin namoyon bo‘ladigai sifati odamovilikdir. Ular
o‘z tengdoshlaridan ko‘ra kattalarga intiladilar. Ular o‘z dunyosi, zz olamida
yashaydilar. Ularda odamlarga nisbatan tashqi befarqlik mavjud. Bunday o‘smirlar
hamdard bulaolmaydilar. Ularning ichki dunyosi fantaziyaga to‘la, ular doimo
o‘zlarini ushlab tura oladilar, o‘z tengdoshlariga ko‘pincha yoqmaydilar.
8. Enileptoid turi, By o‘smirlar yoshligida juda yig‘loqi bo‘lib.
kattalarni qiynaydilar «bunday bolalar xayvonlarni qiynashni,
o‘zlaridan kichkinalar ustidam kulishni yoqtirishadi, bular bolalar
orasida sardorgina emas balki, xokim bo‘lishga intiladilar.» (A.K.Lichko).
Ularni turiga qahrlilik, o‘zini sevish va hukmdor bo‘lishlik mansubdir. Ular
boshqarayotgan bolalar guruxiga terroristik tartib-intizom, bo‘ysinuvchanlik
mansub.
O‘ta qattiq tartib intizom tizimida ular o‘zlarini baland tatadilar, shu bilan birga
“Rahbarga yoqish, ba’zida o‘ziga mos mansab yoki hurmat e’tiborga ega bo‘lishga
ega bo‘ladilar” (A.E.Lichko).
65
9. Isteroid turi. Ushbu turning acosiy xususiyati — xudbinlpi, o‘ziga
bo‘lgan muhabbatdir. Ularga teatrallik, tavakkalchilik xosdir. Bundaybolalar o‘z
oldilarida o‘rtog‘ini maqtaganini ko‘tara olmaydilar. “diqqat e’tiborni tortish,
maqtovlar eshitish, ular uchun ahamiyatli ehtiyojdir.” (A.E.Lichko). diqqat e’tiborni
tortish maqsadida ular shovqin ko‘tarishlari, janjal boshlashlari mumkin. Ko‘p
hollarda sardorlikni eplay olmay, noformal obro‘ga ega bo‘lmay mag‘lub bo‘ladilar.
10. Beqaror tur. Ko‘pincha ularni irodasiz, oqim bilan yuruvchi deb
xarakterlaydilar.
Bunday
o‘smirlar
o‘yin
–
kulguga,
bayramlarga
ishtiyoqmanddurlar. Ularda jiddiy, shu jumladan kasbiy qiziqishlar mavjud emas,
ular o‘z kelajaklari haqida o‘ylamaydilar.
11. Konformlilik turi. Ushbu guruxga kiruvchi bolalar tug‘ridan-to‘g‘ri
bo‘ysinishga moyillar. Ularni asosiy hayotiy shiori “Hamma kabi bo‘lish..” Ular
maslashuvchan o‘z manfaati yqlida do‘stini ham sotishdan qaytmaydigan va shu
bilan birga o‘z xatti-xarakatlariga oqlov ham topadilar.
Xarakterni shakillanish ma’lum ijtimoiy muhitda yuz beradi. Xarakter
jamiyatdagi tarbiyaning aks etilishidir. Avvalombor bola xarkteri oila, ota-onaga
bog‘liqdir. Maktabdagi talim – tarbiya etakchi ahamiyatga egadir. Xarakterda o‘z –
o‘zini tarbiyalash ham muhimdir.
Xarakterni tarbiyalash yo‘llari – bu odat va taqlidni shakillantirishdir.
Xarakterni shakllantirishda
moxnatni
roli
juda katta.
Xarakterni
shakllanishining asosiy sharti uni chiniqtirishdir, bunda mojoroli vaziyatlarning roli
xam katgadir. Va nihoyat, hayot jarayonida xarakterni qayta tarbiyalash muammosi
xam vujudga keladi.
O‘zbek xalqi o‘zining azaliy milliy g‘urur, vatannarvarlik, o‘z tarixi, tili,
an’analariga bo‘lgan chuqur hurmat, o‘z tarixnni hurmatlash kabi xarakter
xususiyatlarni saqlab qolgan. Bugungi kunda yosh avlodni tarbbiyalashda o‘zbek
xalqiga xos bo‘lgan mehnatsevarlik, dovyuraklik, dilkashlik, xushchaqchaqlik va
insoniylik vabi fazilatlarni shakillantirish ta’lim – tarbiyaning asosiy vazifalaridan
biridir.
Xarakter yunoncha suz bulib «zarb kilish», «belgi kuyish» degan ma’noni
bildiradi. Xakikatdan xam xarakter kishining jamiyatda yashab egallaydigan aloxida
belgilaridir. SHaxsning individualligi temperament singari xarakterda
xam namoyon buladi. Xarakter – bu shaxsning faoliyat va mulokoti jarayonida
tarkib topadigan va namoyon buladigan individual xususiyatlari bulib, individ uchun
u tipik xulk-atvor xislatlari bulib xisoblanadi.
Kishining shaxsi u nima kilayotgani bilan emas, balki uni kanday bajarayotgani
bilan xarakterlanadi.
Xarakter kishi shaxsining yunalishini belgilaydigan ijtimoiy munosabatlarga
boglik buladi. Masalan, kishining jamiyatdagi yukori mavkei, amali unda takaburlik,
kekkayganlik, riyokorlik, ta’magirlik, munofiklik kabi salbiy xislatlarni
66
shakllanishiga olib kelishi mumkin. Aksincha, oddiy mexnatkash kishida
jamiyatdagi mavkeiga karab fidokorlik, maksadga intilganlik, jasurlik, kamtarlik,
mexnatsevarlik kabi ijobiy xislatlarning shakllanishiga olib keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |