Istiqlol avlodi

2.
 
 
“Orqadagi 
yozuvlar” 
mashqi 
10 daq. 
A4 qog’ozlari, 
markerlar 
Qizdiruvchi, 
to‘siqlarni enguvchi, 
ko‘tarinki 
kayfiyat 
hosil qiluvchi 
3.
 
 
“Ma’lumotni 
so’zsiz 
uzatish” 
mashqi 
10 daq. 
Talab etilmaydi Kuzatuvchanlikni 
rivojlantirish, 
to‘siqlarni 
engish, 
xotirani rivojlantirish, 
ismlarni 
eslab 
qolishga 
yordam 
beradi 
2-sessiya. Asosiy qism 
4.
 
 
“Ikki qo’llab 
ko’rishish” 
mashqi 
5 daq. 
Talab etilmaydi Pozitiv 
kayfiyat 
yaratish, 
aktivlashtirish 
5.
 
 
“Ekstrovert va 
Introvert 
xarakter 
ko’rinishlari” 
mini-ma’ruza 
15 daq. 
Taqdimot 
Stresslarni negativ
va pozitiv bo‘lishi 
mumkinligi haqida 
anglash.
6.
 
 
“Topingchi bu 
kim?” mashqi 
15 daq. 
A4 qog’ozlari 
Frustratsiya 
haqida 
tushuncha 
hosil 
qilish. Ularning xulq-
atvorga 
ta’sirini 
anglash. 
3-sessiya. Xulosa qismi 
7.
 
 
Qayta aloqa 
10 daq. 
Barcha 
ishtirokchilarga 
qog‘oz-ruchka, 
flipp-chart. 
Kunning sarhisobini 
qilish 
Jami: 1 soat 20 daqiqa 
 
 
 

---

55 
Trening borishi. 
1-sessiya. Kirish qismi 
 
5.
 
Videorolik:
Xarakter —shaxsning barqaror individual xususiyatlari yig‘indisi bo‘lib, u 
faoliyat va muloqotda yuzaga keladi xamda shaxsga xoc xylq – atvor usullarini 
namayon qiladi. 
“Xarakter” termini fanga ilk bora qadimiy yunon olimi va faylasuf Teofrast 
tomonidan kiritilgan.
“Xarakter” so‘zi yunoncha «chiziq», «belgi», «sifat», «xususiyat» ma’nosini 
bildiradi. Bu so‘z “xarasso” fe’lidan kelib chiqib, uni uchlamoq, chizmoq, qirqmoq, 
deb tarjima qilinishi mumkin.
Hayotiy tajriba asosida xarakter tushunchasini ikki mazmunda tushunish mumkin: 
keng yoki umumiy maxsus, o‘ziga xos ma’noda.
Keng yoki umumiy ma’noda inson xarakteri deganda uning xatti-xarakati va xylq-
atvoriga ta’sir etuvchi individual yaqqol namayom bo‘lgan va sifat jihatdan turlicha 
bo‘lgan belgilari tushuniladi. 
Tor yoki maxsus ma’noda olingan xarakter deganda shaxsning psixik tuzilishi 
nazarda tutilib, u insonning irodasiga yqnalganligida namoyom bo‘ladi. 
Io‘nalganlik — bu insoniing xarakterli xususiyati bo‘lib, faoliyatiga ta’sir etadi 
na borliqqa nisbatan tanlangan munosabatida aks etadi. O‘ziga xos psixologik 
tuzilishni inson kurashda tarkib toptiradn va bu esa o‘z o‘rnida insonda irodaviy 
kuchni talab etadi. 
Hayotda bu ko‘p, «kuchli xarakter», «xarakterli kishi”, «kuchsiz xarakterli» 
degan terminlarni eshitamiz va bunda irodaga urg‘u beriladi. 
Xarakterni o‘rganish tarixida qadimlarga borib taqaladi. 
Teofrast (er. av. 372-287 yillar) — kadimgi yunon faylasufi Aristotelning 
shogirdi va do‘sti bo‘lib, u yolgonchi, maxmadona, hasis, mijg‘ov kishilarning 31 
turiga tavsifnoma beradi. ( Afina jamiyagining salbiy a’zolariga). 
Jan de Labryuyep (1645-1696 y) - frunsuz yozuvchisi, artistik publitsistika ustasi 
o‘zining «xarakterlar yoki biznnng asrimizpnig ahloqi» kitobida yuqori tabaqa 
kishilariga satirik baho beradi. Bunda u bankirlar, savdogarlar, amaldorlar va 
a’yonlarga 1120 xil xaraktaristika beradi. 
XVIII asrda yashagan shvetsariyalik yozuvchi Lafater I.K. (1741-1801 y) 
fiziognomikaga doir yozilgan mashhur «fiziologik parchalar” traktida o‘zining 
fiziognomikaga doir ta’limotini asoslab beradi. 
Fiziognomiki - insonning o‘ziga xos jihatlarini yuz qomat, tashqi ko‘rinish orkali 
tasvirlash xaqidagi ta’limot bo‘lib, uni keng ma’noda oladigan bo‘lsak, u 
kuzatilayotgan xodisalarni tashqi jihatdan izohlash san’ati, voqealikni tashqi 
formalarida tushuntirish haqidagi ta’limotdir.

---

56 
Fiziogiomistlarnnng fikricha, xarakter bu taqdirning belgisi, bu taqdiri azaldir. 
Fransuz psixologi, birinchi fransuz laboratoriyasining direktori (1889 y) Ribo 
T.D. (1839-1916) insoi xarakterlarni ikki guruxga bo‘ladi: xissiyoti kuchli, sezgirlar, 
(yuvosh. beozor, emotsional ) va irodalilar (bevosita (faol va o‘ta faol) xarakterlilar. 
XX asrda nemis psixologi E.SHiranger (1882-1903 y) xarakternnng 6 tipini 
ajratadi: 
1) amaliyotlar (iqisodiyot, xo‘jalik, xudbinlar); 
2) nazariyotchilar (intelektuallar, yakka, amaliy faoliyatda yordamga muxtojlar);
3) estitlar — xayotdan lazatlanadiganlar; 
4) dindor kishilar; 
5) xokimiyatga intiluvchilar, doxiylar;
6) ijtimoiylar — jamiyat manfaatlari uchup yashovchilar. 
Rus psixologi A.F. Lazurskiy (1874-1917 i) ilmiy izlanishlari xarakterologiya va 
shaxs klassifikatsiyasiga bag‘ishlangan bo‘lib, u odamlarni 3 guruxga (darajaga) 
ajratadi: 
— past daraja - samarali, faol, fikrlovchi, hisob-kitobli 
xudbinlar; 
— o‘rta daraja - nazariyotchilar, olimlar, idealistlar, xukmdor, tadbirkorlar: 
— yuqori daraja - jamoatchilar, intellektuallar, xokimiyatda 
ma’lum mazmuni ko‘ra oladigan, go‘zallikka intiluvchilar. 
Rus psixologi L.P.Nechaev (1929 y) o‘zining «Inson xarakteri» kitobida og‘ir 
vazmin, serxarakat, iitiluvchan xarakterga ega bo‘lgan kishilarni aniqlashga intilgan. 
Xarakterning mohiyatiga doir konstitutsional nazariyada (SHeldon, Krechmer) 
inson xarakteri uninig tana tuzilishiga qarab aniqlashga intilishlar bo‘lgan. (atlet, 
astenik, piknik) ammo shu vaqtgacha xarakter klassifikatsiyasi aniq ega emas.. 
Xarakter tizimi. 
Inson xarakterining tizimini o‘rganishning asosiy vazifasi xarakter xususiyatlarni 
ma’lum tizimga solish va ular orasidagi bog‘liqliklarni aniqlashdir. 
Xarakter xususiyatlari bu shunday individual xususiyatlarki, ular insonning 
ma’lum vaziyatdagi xulq-atvorini ko‘ra olish, aniqlashga yordam beradi. Insonni 
borliqqa bo‘lgan hayotiy munosabatga ko‘ra uning xarakter yo‘nalganligini 
quyidagicha guruhlash mumkin.: 
A. Jamiyatga bo‘lgan munosabat. Atrof olamdagi narsa va hodisalarga
munosabat. (masalan, vatanparvarlik, vatanga muhabbat, tilga, kelajakka, ona 
tuproqqa muhabbat). 
B. Mehnatga munosabat. 
B. Boshqa odamlarga munosabat. 
G. O‘z-o‘ziga munosabat. 
A. Jamiyat, olamdagi narsa va hodisalarga bulgan munosabat: bu avvalambor 
vatanparvarlik, vatanga bo‘lgan muhabbatdir. Inson alohida vatanparvarlik hislarini 

---

57 
tug‘ilgai, yashnagan erlariga nisbatan namayon qiladi, bu muhabbat o‘z xalqining 
tarixiy o‘tmishi, uning boy madaniyati, tili, uning porloq kelajagiga nisbatan ifoda 
etiladi. Bu muhabbat Respublikamizni mustaqilikka erishishi bilan yanada 
mustahkamroq, yorqinroq bo‘lishi mumkin. 
B. Mehnatga bo‘lgan munosabat: mehnat - xayot asosi, mehnatga bo‘lgan 
munosabat — mehnatsevarlik, tashabbuskorlik, ishchanlik, mehnatda psixik 
qondirilganlik xolati, mehnatdan quvonish, mehnat qilishga extiyoj sezish va qarama 
–qarshi sifatlar – mehnatga yuzaki munosabat, dangasalik va h.k.
V. Boshqa kishilarga munosabat: bu ochiqlik va dilkashlik, qarama-qarshi sifatlar 
— yuzakilik, manmanlik. 
Bu sezgirlik, tezkorlik, qarama – qarshisi – o‘z qobig‘ida o‘ranib olgan 
odamovilik. Va nihoyat, bu muloyimlik va berilgan ishni vaqtida bajarish 
tezkorlikdir.
G. O‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabat: ushbu munosabat asosida insonning o‘ziga va 
boshqalarga nisbatan ko‘plab xapaktep asoratlari shakllanadi, ular o‘z o‘rnida shaxs 
uchun muhim ahamiyatga egadir. 
Bularga insonni o‘z-o‘ziga bergan bahosi, o‘z ustida ishlash ehtiyoji kiradi. Bu 
avvalombor kamtarlikdir. 
Kamtarlik quyidagi qismlarni o‘z ichiga oladi: 
1) o‘z-o‘zini namoyon qilish, o‘zini ko‘rsatishga salbiy munosabat; 
2) o‘z imkoinyatlari chegarasini bilish; 
3) ehtiyotkorlik, sezgirlik, birovni dilini besabab og‘ritmaslik; 
4) o‘z imkoniyatlari, muvaffaqqiyatlari sababini yaxshi shart-sharoitlari bilan 
bog‘lash. 
Kamtar kishi juda oddiy. tabiiy, balandparvoz gaplarni yoqtirmaydi, o‘z 
xususiyatini biladi va o‘z kuchiga bo‘lgan ishonchni yo‘qotmaydi.
Kamtarlikdan o‘zi-o‘zini baholay olmaslik, o‘z-o‘ziga ishonchni yo‘qligini ajrata 
olish lozim.
Ba’zi odamlarda o‘z – o‘ziga yuqori baho berish, o‘zini sevish, takabburlik, 
manmanlik kabi sifatlarni ham kuzatish mumkin. 
Insonni zarur sifatlaridai biri o‘z-o‘ziga tanqidiy qarash – bu doimiy o‘z ustida 
ishlashga undovchi asosiy omildir.
Insonni o‘ziga bo‘lgan munosabati xarakteristikasida mustaqillik va taqlidchanlik 
muhim o‘rin egallaydi. 
Mustaqillik – insonning ijobiy xarakter sifatida bo‘lib, u ma’suliyatlilik o‘z-
o‘ziga ishonch bilan bog‘liqdir. Bu sifat ijodiy ish bilan mashg‘ul bo‘lgan kishilarga 
xosdir.
Taqlidchanlik - o‘z fikri va xatti-xarakatlarini boshqa kishilar xatti-xarakatlaridan 
ko‘chirma moyillik. YAxshi odatlarga taqlidchanlik barcha kishilar uchun zarurdir. 

---

58 
Ko‘r-ko‘rona taqlidchanlik, ayniqsa yomon odatlarga taqlid qilishga olib kelishi 
mumkin.
Mustaqil odamlar o‘z oldilariga qo‘yilgan maqsadlarga qat’iylik bilan erishadilar. 
Maqsadni aniqligi va yuksakligi xarakter sifatlarni shakillanishi uchun juda zarurdir.
Insonning irodaviy xarakter sifatlari - bu faollik, qat’iyatlilik, jasurlik, originallik, 
tashabbuskorlik, o‘z-o‘ziga ishonish, tartib-intizomlilik, chidamlilik, matonatlilik va 
x. k. 
Ushbu irodaviy sifatlarga qaysarlik qarama-qarshi bo‘lishi mumkin. 
Qaysarlik juda past va anglanilmaganlik motivatsiya bilan ajralib turadi. 
«Men qanday istasam, shunday qildim», bu tafakkurning torligi, Boshqalarga 
talabchanligi, aqlli fikrlarga berilishning o‘ziga nisbatan pastligidan dalolat beradi. 
Odatda xarakter tizimida ba’zi sifatlar ustivor bo‘ladi. 
Xarakter tuzilishini bir butunligi aniqlikda, maqsadga egalikda, orignallik va 
dinamikada namayon bo‘ladi. Xarakterning asosiy xususiyatlaridan uning 
aniqligidir. Aniqlik bir yoki bir necha sifatlarni ustivorligida namayon bo‘ladi. 
Masalan Hamza xarakterining asosi bu aql va ehtiros ixtiloflari hamda hayotdan 
qo‘rqishdir. Aniq namayon bo‘lmagan sifatlar o‘z yorqinligini yo‘qotadi.
Bir butunlik – ichki butunlik, sifatlarda qarama – qarshiliklarning mavjudligi 
emasligi, yo‘nalganlilik va faoliyat o‘rtasida bog‘liqlik, anglash va xatti – 
xarakatlardagi uzviylikdir.
Xarakter murakkabligi - bu turli tuman qiziqishlarni ong va faoliyatga faol ta’sir 
ko‘rsatishidir. Masalan. M.V.Lomonosov xarakterinng murakkabligi bunga misol 
bo‘la oladi. (Turli ilmiy qiziqishlarga egalik, ishda chidamlilik va qat’iyatlilik, 
kuchli ehtiros va emotsionallik, ruhiy yumshoqlik lirika bilan almashinish).
Originallik — individual o‘ziga xoslik bo‘lib, u juda kam hollarda uchraydi. 
Xarakterning dinamik xolati – xarakterni ma’lum o‘zgaruvchanligi, bu tashqi va 
ichki sabablar hamda o‘z – o‘ziga bo‘lgan munosabatni o‘zgarganligida namayon 
bo‘ladi 
Jo‘shqinlik – xarakterning ma’lum o‘zgaruvchan sifati bo‘lib, u tashqi 
o‘zgarishlar hamda o‘z ustida ishlash natijasida yuz beradi. Jo‘shqinlik haqida 
gapirilganda uning bo‘ysinuvchanligiga alohida to‘htalish lozim. 
Hayotiy voqiyalarga bog‘liq holda xarakter insonlarni ongida va faoliyatida, 
ma’lum qismida uning tashqi ko‘rinishida namayon bo‘ladi.
Xarakter butun kuchi bilan inson faoliyatining xulq – atvorida ifodalanadi. Xulq 
– atvor deganda ahloqiy va yuridik bahoga ega bo‘lgan xatti - xarakat tushuniladi. 
Xarakter insoninson nutqida, uning balandligida, tempida, tezligida, ko‘pso‘zligida, 
emotsionalligida namayon bo‘ladi.
Mahmadonagarchilik, ko‘p so‘zlash insonni o‘z – o‘ziga ishonchida, o‘zini 
namayon qilishida, o‘zini sevishida, xudbinligida va shu bilan birga odamlarga 
yoqishga intilish uchun hizmat qiladi.

---

59 
Indamaslik o‘zining gapirayotgan gapiga bo‘lgan ma’suliyatda, “gapirding 
tutilding, indamading qutilding” degan maqoldan foydalanishga, o‘z fikrlarini 
yashirishga intilishda namayon bo‘ladi, ba’zan u qurquv, shubhalanishda ham 
ifodalanadi. 
Xarakter mimika, pantomimika, qo‘l xarakatlarida ham namayon bo‘lib, masalan 
yuzdagi ajinlar yosh bilangina emas, balki jahl chiqqanda, kulganda ham paydo 
bo‘ladi. 
“Ko‘z – qalbning ko‘zgusidir” degan xalkning iborasi bor. Ular ayyor, yorqin, 
o‘ynoqi, sovuq, ma’yus va h.k. yuo‘ladi va u bu borada A.N Tolstoy: “SHunday 
odamlar borki, ularning ko‘zlarigina kuladi. Bunday odamlar ayyor va xudbin 
bo‘ladi. SHunday odamlar borki, ularning faqat og‘zi kuladi – ular kuchsiz, 
qat’iyatsizdirlar va bu ikkala kulgu ham juda yoqimsizdir” degan edi. 
Xarakter tashqi ko‘rinishda ham namayon bo‘ladi. Masalan, manmanlik, 
balandparvozlik ko‘krakni oldinga chiqarib, boshni tik tutib yurishda ko‘rinadi. 
Hatto insonning kiyimi, uning rangi, kiyimlarining ayrim qismlari uning xarakteri 
haqida nimalardir deyishi mumkin. 
Insonning tashqi belgilaridan xarakterini aniqlash – grofologiya, xiromantiya kabi 
yo‘nalishlardan xarakat qilindi.
Grafologiya — (yunoncha grapho – yozaman, logos - -ta’limot) — yozuv shakli 
haqidagi ta’limot, u orqali psixik xolatni aniqlash mumkin deb hisoblaydi.
Xiromantiya - (yunopcha chel - qo‘l , manleia - fol ochmoq) qo‘lning chiziqlari, 
qadoqlari, orqali inson xarakterini aniqlash, taqdir haqida fol ochish.