Истеъмолнинг моҳияти ва унинг назарий асослари Истеъмол ҳажмига таъсир этувчи омиллар

Жамғарма функсиясининг графикдаги тасвири бир оз ўзгача кўринишда бўлад

Чизмадан кўринадики, жамғарма функсиясининг графикдаги тасвири истеъмол функсияси тасвирининг акси сифатида намоён бўлади. Бу графикда ҳам Б нуқта О даражадаги жамғаришни ОЙ ётиқ чизиғининг О даражадан пастки қисми манфий жамғаришни, юқори қисми эса ижобий (мусбат) жамғаришни англатади. ЭгЕ^кесма соф даромаднинг Йи даражасидаги жамғарма миқдорини кўрсатади.⁵

Йиллар давомида соф даромад ҳажми ошиб бориши билан унинг истеъмол ва жамғармага сарфланиши ўртасидаги нисбат ўзгариб борада. Истеъмолчиларнинг даромадлари қанчалик ўсиб борган сари уларнинг жамғармага бўлган мойилликлари шунчалик ошиб боради. Буни истеъмол ва жамғармага бўлган ўртача ва кейинги қўшилган мойиллик кўрсаткичлари орқали ҳам кузатиш мумкин.

2. 
   Истеъмолга таъсир этувчи омиллар
   

Даромад бевосита меҳнат ёки бирор мулк (бойлик)ни ишлатиш эвазига ҳосил қилиниши мумкин. Иккинчи бобнинг бу бўлимида даромаднинг бевосита меҳнат эвазига ҳосил қилинадиган тури ҳақида тўҳталамиз. Иш ҳақи меҳнат эвазига олинадиган даромад бўлиб, у истеъмолчилар даромадининг асосий қисмини ташкил қилади. Мустақиллик йилларидан ҳозирги давргача аҳолининг зиёли қатламини ва уларни иш билан таминланиши даражасининг юқори суратларга кўтарилиб боргани сари аҳоли ёки истеъмолчиларнинг даромадлари ҳам шунга яраша ортиб боради. Истеъмолчиларнинг даромадларини асосий истеъмол маҳсулотлари жадвали орқали қуйидагича кузатиш мумкин. Истеъмол харажатларини икки турга бўлиш мумкин: мажбурий харажатлар ва эркин харажатлар. Мажбурий харажатлар - кундалик турмушда уларсиз яшаб бўлмайдиган бирламчи харажатлар. Унга озиқ овқат маҳсулотлари, маиший хизмат, кийим- кечак ва траспортга кетган харажатлар киради. Уни бошқача, истеъмол савати деб ҳам аташади. Истеъмол савати- чегараланган баҳолар аҳолини ҳимоя қилиш мақсадида айрим айрим турдаги озиқ-овқат маҳсулотларига белгиланган. Чегараланган баҳо унинг қийматидан бир неча баробарга кам бўлади.⁶ Қолган харажатлар- эркин харажатлар сирасига киради. Агар одамнинг ёки оиланинг даромади мажбурий харажатлардан ортса, унинг харажатларига маблағи қолмайди. Оиланинг даромадлари қанча кўп бўлса, унинг шунча оз қисми озиқ овқатга ва бошқа мажбурий харажатларга сарф бўлади. Бу қонуниятни немис иқтисодчиси эрнест энгел фанга киритган. Давлат ташкилотларида ишловчилар, асосан, ойлик маош кўринишидаги иш ҳақи оладилар. Завод ва фабрикаларнинг ишчиларига кўпинча ишбай иш ҳақи белгиланади. Ўқитувчилар, одатда, ўтган дарслари учун вақтбай иш ҳақи олишади. Шунингдек, баъзи корхоналар ва ташкилотлар аралаш кўринишда иш ҳақи белгиланади, яни ишчилар қатъий ойлик маош тайинланиши билан бир қаторда, бажарилган иш ҳажмига боғлиқ равишда қўшимча ишбай иш ҳақи ҳам берилади. Оила дармадлари ҳар доим ҳам пул кўринишида бўлавермайди. Масалан, оила ўз томорқасидан сабзавот экинлари етиштириб, истеъмол қилишади. Бу билан улар тўғридан тўгри неъмат кўринишидаги даромадни ўзлаштиришяпди.
Солиқлар тўлангандан кейинги даромад уйхўжаликлари энг охирида эга бўладиган даромад ҳисобланиб,алоҳида шахс ва оилалар ўз тасарруфида бу даромадларнинг бир қисмини истеъмол учун сарфлайди ва бошқа қисмини жамғармагайўналтиради. Юқорида қайд этилган ижобий натижалар аҳоли жон бошига ўртача даромаднинг ўсишида ўз ифодасини топган. Мамлакатимизда аҳоли даромадларининг ошиб бориши билан унинг таркиби ўзгариб, тадбиркорлик фаолиятидан олинаётган даромад барқарор ўсиб бораётгани алоҳида эътиборга моликдир.⁷Амалиётда бир қатор турли хил товар ва хизматлар тўпламиёки истеъмол саватининг нарх индексидан фойдаланилади. Фарб мамлакатлари ва хусусан АҚШда бу индекслар ичида энг кенг қўлланиладигани истеъмол нархлари индекси ҳисобланади. Унинг ёрдамида тирик шаҳар аҳолиси сотиб оладиган, истеъмол товар ва хизматларининг 300 турини ўз ичига олувчи бозор саватининг қайд қилинган нархлари ҳисобланади Истеъмол ва унинг ҳажмига даромаддан ташқари яна бир қатор обектив ва субектив омиллар таъсир кўрсатади. Обектив омиллар алоҳида истеъмол- чининг ихтиёрига, идрокигабоғлиқ бўлмаган омиллардан иборат бўлиб, улардан а сосийлари сифатида қуйидагиларникўрсатиш мумкин:

• 
  барча хўжаликлар томонидан жамғарилган мол-мулк даражаси;
  
• 
  нархлар даражаси;
  
• 
  реал фоиз ставкалари;
  
• 
  истеъмолчининг қарздорлиги даражаси;
  
• 
  истеъмолчиларни солиққа тортиш даражаси.
  

Нарх даражаси ошишининг ялпи истеъмолга таъсири(нарх омили):

• 
  фоиз стафкасининг ўсиши;
  
• 
  нарх даражасининг ошиши;
  
• 
  истеъмол буюмларига талабнинг пасайиши;
  
• 
  истеъмолчилар пулга талабининг ошиши;
  
• 
  ишлаб чиқариш омилларига талабнинг пасайиши;
  
• 
  Субектив омиллар асосан истеъмолчининг ўзига, унинг руҳияти ва бозордаги ҳатти-ҳаракатига боғлиқ бўлади.
  

Бу омиллар қаторига истеъмол ва жамғаришга бўлган мойиллик, келгусидаги нарх, пул даромадлари, солиқ, товарлар мавжудлиги даражасининг ўзгаришига нисбатан муносабатни киритиш мумкин. Истеъмолчиларнинг даромадлари қанчалик ўсиб борган сари уларнинг жамғармага бўлган мойилликлари шунчалик ошиб боради.
Субектив омиллар таъсирида истеъмол ва жамғарма даражасининг ўзгаришини шартли маълумотлар асосида тузилган қуйидаги жадвал орқали кўриб чиқамиз. Бу индекслар ичида энг кенг қўлланиладигани истеъмол нархлари индекси ҳисобланади. Унинг ёрдамида тирик шаҳар аҳолиси сотиб оладиган, истеъмол товар ва хизматларининг 300 турини ўз ичига олувчи бозор саватининг қайд қилинган нархлари ҳисобланади Истеъмол ва унинг ҳажмига даромаддан ташқари яна бир қатор обектив ва субектив омиллар таъсир кўрсатади. Обектив омиллар алоҳида истеъмол- чининг ихтиёрига, идрокигабоғлиқ бўлмаган омиллардан иборат бўлиб, улардан а сосийлари сифатида қуйидагиларникўрсатиш мумкин:

• 
  барча хўжаликлар томонидан жамғарилган мол-мулк даражаси;
  
• 
  нархлар даражаси;
  
• 
  реал фоиз ставкалари;
  
• 
  истеъмолчининг қарздорлиги даражаси;
  
• 
  истеъмолчиларни солиққа тортиш даражаси.
  
• 
  Нарх даражаси ошишининг ялпи истеъмолга таъсири(нарх омили):
  
• 
  фоиз стафкасининг ўсиши;
  
• 
  нарх даражасининг ошиши;
  
• 
  истеъмол буюмларига талабнинг пасайиши;
  
• 
  истеъмолчилар пулга талабининг ошиши;
  
• 
  ишлаб чиқариш омилларига талабнинг пасайиши;
  

Субектив омиллар асосан истеъмолчининг ўзига, унинг руҳияти ва бозордаги ҳатти-ҳаракатига боғлиқ боиади. Бу омиллар қаторига истеъмол ва жамғаришга бўлган мойиллик, келгусидаги нарх, пул даромадлари, солиқ, товарлар мавжудлиги даражасининг ўзгаришига нисбатан муносабатни киритиш мумкин. Истеъмолчиларнинг даромадлари қанчалик ўсиб борган сари уларнинг жамғармага бўлган мойилликлари шунчалик ошиб боради.
Истеъмолга ва жамғармага ўртача мойиллик кўрсаткичлари истеъмол ва жамғарманинг даромаддаги улушини англатар экан, улардан бирининг қандайдир миқдорга ўзгариши бошқа бирининг ҳам тескари йўналишда худди шундай миқдорга ўзгаришига олиб келади.⁸
Шунингдек, истеъмол ёки жамғармага кейинги қўшилган мойиллик кўрсаткичи ҳам аҳамиятлидир. Бу кўрсаткич истеъмолчи даромадининг навбатдаги ўзгариши унинг истеъмол ва жамғармага нисбатан муносабати қандай ўзгаришини акс эттиради.Даромад ҳажмининг ўзгариши натижасида истеъмол сарфлари ҳажмининг ўзгариши даражаси истеъмолга кейинги қўшилган мойиллик (ИҚМ) дейилади, ёки Истеъмолдаги ўзгазиш Соф даромаддаги ўзгариш Даромад ҳажмининг ўзгариши натижасида жамғарма ҳажмининг ўзгариши даражаси жамғармага кейинги қўшилган мойиллик (ЖҚМ) дейилади, яъни: ЖҚМ = АС =жамғармадаги ўзгариш АЙ = соф даромаддаги ўзгариш Демак, соф даромаднинг ўсган қисми ҳам ё истеъмолга, ёки жамғармага сарфланади. Бу сарфланган қисмлар ўртасидаги нисбат ўзгарган тақдирда ҳам уларнинг умумий йиғиндиси лга тенг бўлади. Иқтисодиётнинг барқарор ривожланиши, тадбиркорлик фаолиятининг самарали амалга ошишида жамғариш жараёнларининг аҳамияти беқиёсдир. Шунга кўра, жамғаришнинг моҳияти, унинг омиллари ва самарадорлиги кўрсаткичларини алоҳида кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.

3.