Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

Key words
: preschool age, speech impairment, grammar, speech therapist, general 
speech underdevelopment, special education, differentiation, correction, speech. 
Jahonda jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar siyosiy, iqtisodiy, 
ijtimoiy, madaniy sohalarda jamiyat hamda davlatni rivojlantirishning teng huquqli 
ishtirokchisi ekani eʼtirof qilinmoqda. Maxsus taʼlimga ehtiyoji bo‘lgan bolalarni 
maktabgacha taʼlim, umumiy o‘rta taʼlim olishini yo‘lga qo‘yish, ularning ijtimoiy himoya 
tizimini mustahkamlash, nogironligi bo‘lgan bolalarning huquqlarini himoya qilish hamda 
inklyuziv taʼlimga jalb etish UNICEF tashkiloti tomonidan qo‘llab-quvvatlanmoqda. Shu bilan 
birga maktabgacha yoshdagi og‘ir nutq nuqsoni bo‘lgan bolalarning zamonaviy taʼlim olishi 
UNICEF tomonidan ishlab chiqilgan xalqaro huquqiy hujjatlar
1
asosida kafolatlangan.
Respublikamiz mustaqilligining ilk kunlaridan boshlaboq, alohida yordamga muhtoj 
bolalarni o‘qitish hamda tarbiyalashga davlat ahamiyati berildi, natijada alohida yordamga 
muhtoj bolalarga taʼlim va tarbiya berish, bu sohada kadrlar tayyorlash tizimini yanada 
takomillashtirish, taʼlim tizimiga innovatsion metodlarni keng joriy qilish masalalari qator 
qonunlar va meʼyoriy-huquqiy hujjatlarda o‘z ifodasini topdiki, bu o‘z navbatida, nutq 
nuqsoniga ega bo‘lgan bolalar taʼlim-tarbiyasida zamonaviy talablarga javob beradigan 
korreksion-pedagogik ish tizimlarini ishlab chiqishni taqozo qildi.
2
/
3
Korreksion ish deganda shaxsning rivojlanishidagi nuqsonlarni bartaraf qilishga 
yo‘naltirilgan maxsus usul va tadbirlar majmui tushuniladi. 
Tizim – bu yagona maqsad yo‘lida bir vaqtning o‘zida ham yaxlit, ham o‘zaro bog‘langan 
tarzda faoliyat ko‘rsatuvchi (elementlar) obyektlar majmuasi.
Korreksion-pedagogik ish murakkab psixofiziologik va ijtimoiy pedagogik faoliyat bo‘lib, 
butun taʼlim-tarbiya jarayonini qamrab oladi.
Korreksion-pedagogik ish tizimi tarkibini obyekt, subyekt, pedagogik faoliyat, taʼlimiy, 
tarbiyaviy, korreksion rivojlantiruvchi taʼsirlar tashkil qiladi. 
Korreksion-pedagogik ish jarayonida subyekt va obyekt yaxlit pedagogik faoliyatga 
kirishib, subyekt obyektga tizimli taʼlimiy, tarbiyaviy va korreksion rivojlantiruvchi taʼsir 
ko‘rsatadi. Buning natijasida obyektdagi mavjud nuqsonlar bartaraf qilinadi.
Maxsus taʼlimda korreksion-pedagogik ish jarayoni o‘zida qator o‘zaro bog‘langan va 
bir-biriga bo‘ysunadigan tarkibiy qismlarni qamrab oladi. Ularning mazmuni, bir tomondan, 
bola shaxsini barkamol rivojlantirishdagi umumiy maqsadlar va vazifalarni belgilaydi, boshqa 
tomondan esa, tizimning har bir bo‘g‘ini o‘ziga xos maqsad va vazifalarni hal etadi. 
1
http://www.un.org/esa/socdev/unyin/documents/children_disability_rights.pdf, 7-24 p. 
2
Ўзбекистон Республикасининг “Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонуни // Ўзбекистон Республикаси қонун 
ҳужжатлари тўплами, 2008, 1-2-сон, 1-модда, 2009, 52-сон, 554-модда; 2016, 52-сон, 597-модда; 2017, 24-сон, 487-
модда. 
3
Аюпова М.Ю. Логопедия. - Т.: Ўзбекистон файласуфлар миллий жамияти нашриёти, 2007,2011. –600 б. 
47

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
Korreksion-pedagogik ish tizimi individual va differensial taʼlim yondashuvini ko‘zda tutadi. 
Differensial taʼlim o‘quv jarayonini bolalar guruhining yetakchi xususiyatlarini hisobga olgan 
holda tashkil etish bo‘lsa, individual taʼlim har bir bolaning o‘ziga xos xususiyatlari, qobiliyati, 
iqtidoriga qarab beriladi. 
Differensial, yaʼni tabaqalashtirilgan taʼlim different, butunni qismga, shakl, 
bosqichlarga bo‘lish maʼnosini anglatadi.
Keyingi yillar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, taʼlim oluvchi uchun eng qulay sharoitlarni 
taʼminlaydigan o‘quv jarayoni bu differensial taʼlimdir. Differensial taʼlimning maqsadi 
bolalarning individual xususiyatlarini, yaʼni iqtidori va qobiliyatini hisobga olib o‘quv 
jarayonini tashkil qilishdir. 
Differensial taʼlimning vazifalari bolaning o‘ziga xosligini (individualligini) ko‘rish, o‘z 
kuchiga ishonishga yordam berishdan iborat. Differensial taʼlim defektolog-logopedlardan 
bolalarning individual qobiliyatlari va o‘qish imkoniyatlarini (diqqat, fikrlash, xotira va 
boshqalarning rivojlanish darajasi), aniq fanlar bo‘yicha bilim, ko‘nikma, malakalar darajasini 
tashkillashtirishni o‘rganishni talab qiladi, bu esa korreksion ishda samaraga erishish 
maqsadida navbatdagi individuallashtirishni amalga oshirish imkonini beradi. 
Differensial yondashuvni amalga oshira turib, logoped quyidagi talablarga amal qilishi 
kerak: 
–bolalar uchun sog‘lom muhitni yaratish; 
– bolalar o‘zidagi imkoniyati va qobiliyatiga ko‘ra bilim olishi, undan nima kutilayotgani 
haqida tasavvurga ega bo‘lishi, o‘quv jarayonida motivatsiya bo‘lishi uchun boshqa bolalar 
bilan yaqindan muloqotda bo‘lish; 
–turli darajadagi taʼlim oluvchilarga ularning imkoniyatlariga mos dasturlarni 
egallashlariga erishish. 
Individual taʼlim bolaning imkoniyati asosida yakka tartibda mashg‘ulotlarni tashkil 
etishga qaratilgandir.
Tizim taʼlimiy, tarbiyaviy, korreksion-rivojlantiruvchi vazifalarga ega. 
Taʼlimiy vazifa –bolalarga bilim, ko‘nikma va malakalar berish: 
bilim – insonning shakllantirilgan va tizimlashtirilgan bilish faoliyati natijalari; 
ko‘nikma – muayyan vazifani bajarish uchun egallangan qobiliyat (bilimlar darajasi); 
malaka – professional talablarning ma’lum darajasiga muvofiqlikdir.
Tarbiyaviy vazifa – bolalarning shaxsiy sifatlarini va tarbiya turlarini tarbiyalashni o‘z 
ichiga qamrab oladi.
Korreksion-rivojlantiruvchi vazifa nutq, ruhiy jarayonlar va motorikani rivojlantirishni 
ko‘zda tutadi. Bu vazifalarni bajarilishi NTR bolalar nutqining grammatik qurilishini 
rivojlantirish va ularni maktab taʼlimiga tayyorlaydi.
Korreksion-pedagogik ish tizimi maxsus taʼlim tamoyillariga bo‘ysunadi va shu 
tamoyillar asosida taʼlim tashkil etiladi.
Korreksion-pedagogik ish tizimi rivojlanish (ontogenetik), tizimli yondashuv, kompleks-
dinamik yondashuv tamoyillariga asoslangan.
Rivojlanish (ontogenetik) tamoyilda nuqson kelib chiqishining evolyutsion-dinamik 
tahlili qilinadi. 
Tizimli yondashuv tamoyilida nutqning turli komponentlarini o‘zaro tizimli aloqasi va 
tizimli qurilishi o‘rganiladi. 
48

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
Komplekslilik tamoyili nutq buzilishlarini har tomonlama to‘liq o‘rganish va taʼsir 
etishni ko‘zda tutadi. 
Bu tamoyillar nutq kamchiligining tuzilishini tushunish, buzilish etiologiyasi, mazmuni, 
aloqalarini aniqlash, yetakchi buzilishlarni ajratib ko‘rsatish, uni tashxis qilish, oldini olish va 
bartaraf etishning ilmiy asoslangan tizimi uchun muhim ahamiyatga ega
1
.
Pedagogik ish tizimi ko‘rgazmali, amaliy, og‘zaki metodlarga ega. Bu metodlar nutqiy 
materialni egallashni yengillashtiradi, nutqiy ko‘nikma va malakalarni aniq, tushunarli qilib 
o‘zlashtirilishini taʼminlaydi hamda logopedik ishning samaradorligini oshiradi.
Tizimo‘quv-uslubiy va texnik taʼminotga ega. Korreksion pedagogik ish tizimi 
bolalarning nutqiy imkoniyatlaridan kelib chiqib, subyektni obyektga, obyektni obyektga 
taʼsiri shaklida tashkil etilishini ko‘zda tutadi. Bu tizimdagi ishtirokchilar: defektolog-logoped, 
tarbiyachi, ota-onalar va logopad bola bo‘lib, bunda barcha eʼtibor va taʼsir logopad bolaga 
qaratiladi.
Korreksion-pedagogik ishning mazmuni taʼlim samaradorligini oshirishni tashkil etish 
maqsadida o‘qitishni o‘yinli tashkil etish bo‘lib, bu shakliga ko‘ra o‘yin, mazmuniga ko‘ra esa 
taʼlim berishdir. Bolalarning o‘yin faoliyatiga taʼlim xarakteri berilib, o‘yin va o‘yindan 
tashqari faoliyatda ham asosiy urg‘u bolalarda nutqning grammatik qurilishini shakllantirish 
va rivojlantirishga qaratildi.
Korreksion-pedagogik ish tizimi NTR bolalarda nutqning grammatik qurilishini 
rivojlantirish bilan bir qatorda ularni maktabda savod egallashga ham tayyorlaydi. 
Bolalarning nuqsonlaridan kelib chiqib, ularga berilayotgan materiallar ko‘rgazmali tashkil 
etilib, mashg‘ulotlar didaktik o‘yinlar bilan boyitilib berildi. Didaktik o‘yinlar bolalarning 
imkoniyatlarini va qiziqishlarini hisobga olgan holda tanlanib, taʼlimiy vazifani bajardi. 
Korreksion-pedagogik ish tizimi bolalarning nutq imkoniyatlari asosida subyektning 
obyektga, obyektning obyektga taʼsiri shaklida tashkil etilishini ko‘zda tutadi.
Korreksion pedagogik ish tizimi maxsus taʼlim tamoyillariga bo‘ysundi va ular asosida 
taʼlim tashkil etildi. Nutqni grammatik jihatdan rivojlantirish bo‘yicha ish yo‘nalishlarining 
har bir bosqichida nutqi to‘liq rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqni 
yaxshi tushunishi va gap tuzish ko‘nikmalarini rivojlantirishda ko‘ruv tayanchi va ijobiy 
hislarni hosil qilishga urg‘u berildi. Bu esa bolalarning bilish faolligi hamda o‘qitish 
samaradorligini oshirishga olib keldi.
Mashg‘ulotlar maktabgacha yoshdagi bolalarning yetakchi faoliyati hisoblangan o‘yin 
shaklida tashkil qilindi
2
. Mashg‘ulotlar davomida anʼanaviy o‘yin turlari bilan bir qatorda 
kompyuter texnologiyalaridan ham foydalaniladi. 
Ko‘rgazmali o‘yin vositalari yordamida tashkil qilingan o‘yinlar bolalarga tabiiy holda 
egallagan nutqiy ko‘nikmalarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Korreksion ish ontogenetik, 
tizimli yondashuv, komplekslilik, dinamiklik prinsiplari asosida tashkil qilinib, verbal vositalar, 
o‘yin faoliyati bosqichma-bosqich murakkablashtirib boriladi. 
Taklif etilgan korreksion pedagogik ish tizimi nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalarda 
nutqning grammatik qurilishini rivojlantirishga, shuningdek, nutq va ruhiy jarayonlarni 
1
Аюпова М.Ю., Арипова Ш.Д. Тўғри талаффуз қиламиз ва ёзамиз. Методик қўлланма. – Т.: Ўзбекистон файласуфлар миллий 
жамияти, 2015. –236 б. 
2
http://www.un.org/esa/socdev/unyin/documents/children_disability_rights.pdf, 7-24 p. 
49

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
to‘laligicha takomillashtirishga hamda bu toifa bolalarning maktabda to‘laqonli savod 
egallashlariga xizmat qiladi.