|
Keywords
: Dari language, verb, word category, innovative approach, topic, interactive
methods, students, tools, linguistic features, text.
Dariy tilida feʼl so‘z turkumini o‘rgatishga innovatsion yondashuv taʼlim samaradorligini
oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Dariy tilida feʼl so‘z turkumi ustida ishlashda izchillik,
bo‘limlar orasidagi bog‘lanish, dastur materialining hajmi, o‘rganish usullari va vositalari shu
so‘z turkumini o‘rganish vazifasi, dariy tilining lingvistik xususiyatlari va talabalarning bilish
imkoniyatlariga qarab belgilanadi
1
. Dariy tilida “Feʼl” mavzusini o‘rganishda asosiy vazifalar:
so‘z turkumi sifatida feʼl haqida dastlabki tushunchani shakllantirish, talabalar nutqini feʼllar
bilan boyitish hamda og‘zaki va yozma nutqda feʼldan to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmasini
o‘stirish, aqliy faoliyatini rivojlantirish, grammatik mavzu bilan bog‘liq holda ayrim imloviy
qoidalarni o‘zlashtirish hisoblanadi
2
. Bu vazifalar bir-biri bilan bog‘liq holda hal etiladi. Dariy
tilida feʼlning lingvistik xususiyatlari murakkab bo‘lib, shuning uchun talabalar dariy tilining
1
Wahab Shaista. Beginners Dari (Persian). New York, 2004.
2
تهگن یدیعس. نابز رصاعم یرد. لباک 2013.
149
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI
2020/2
muhim nazariyalari bilan tanishtiriladi
1
. Dariy tilida feʼl so‘z turkumini o‘rgatish uchun
material tanlashda shu materialning nutq va imloga oid vazifalarni hal qilishda qanchalik
zarurligi hisobga olinadi. Bugungi kun dariy tilini o‘rgatish uchun pedagogik texnologiya
asoslari, o‘qitishning zamonaviy va interfaol usullaridan unumli foydalanmog‘imiz lozim.
Dariy tilida feʼl so‘z turkumi ustida ishlashda pedagogik texnologiya elementlari asosida
tashkil etish taʼlimda samarali bo‘lib kelgan interfaol o‘qitish metodlariga quyidagi
texnologiyalarni kiritish mumkin: “O‘zim tekshiraman”, “Hikoya tuzamiz”, “U kim?, bu
nima?”, “Topag‘on”, “Noto‘g‘ri jumla”, “Bo‘lishi mumkin emas”, “Harflarni top”, “O‘qib ko‘r-
chi”, “Davom ettir”, “Safar”, “Sirli so‘z”, “Zanjir”, “O‘yin-topishmoq”, “Bu meniki”, “Tez
javob”, “Rebus”, “Krossvord”. Pedagogik amaliyot jarayonida qo‘llanilgan ushbu interfaol
o‘yinlarning ayrimlaridan misollar keltiramiz.
“Hikoya tuzamiz” interfaol o‘yinida o‘qituvchi doskaga feʼl so‘z turkumi ifodalagan bir
nechta so‘z yozib qo‘yadi. (Masalan,
تشون
–
سیونب
[navešt, benavêš] (yozdi-yoz),
آ
دم
–
ایب
[âmad-beyâ] (keldi-kel),
درک زاورپ
–
ب
ک
ن
زاورپ
[parwâz kard- parwâz bekon] (uchdi-uch),
ب
و
د
درز
–
ش
بب
ا
درز
[zard bud-zard bebâš] (sarg‘aydi-sarg‘ayib) kabi). Talabalar mustaqil ravishda
shu so‘zlar ishtirokida hikoya matni tuzadilar. Tuzilgan matndan feʼl izohlangan so‘zlarni
topib, tahlil qilishadi. Qanday harakatdagi feʼl (bo‘lishli yoki bo‘lishsiz), u gapning ichida qaysi
so‘zga bog‘lanib kelgan, qaysi qo‘shimchalar bilan tuslangan, qaysi zamondagi feʼl kabi
savollarga javob topishadi.
Masalan:
.
مینک یم دشر
لقتسم روشک کی رد ام
[Mâ dar yak kešwar-e mostaqel rošd mi konêm]
(Biz mustaqil yurtda ulg‘aymoqdamiz.)
.
اوج
دننک یم وزرآ و لیصحت رایسب دادعتسا اب نان
ام
نطو
رد
[Dar watan-e mâ jawânân bâ este’dâd besyâr tahsêl wa ârzu mi konand.]
(Bizning vatanda isteʼdodli, iqtidorli yoshlar juda ko‘p o‘qishadi va intilishadi.)
نک یم لابند ار اهنآ هنومن ، میدنم هقلاع اهنآ هب ام
می
.
[Mâ ba ânhâ alâqa mondêm, namuna-ye ânhâ râ dombâl mi konêm]
(Biz ularga qiziqamiz, ulardan o‘rnak olamiz.
Matnda ko‘plikdagi feʼllar ishtirok etib, ular gapning kesimi, hozirgi zamon feʼllari
vazifalarida kelgan. Matnning ega va kesimi shaxs-sonda moslashgan. (
میتسه دشر
[rošd
hastêm] (ulg‘aymoqdamiz),
دن
ناوخب
[bexânand] (o‘qishadi),
دندرك
وزرآ
[ârzu kardand]
(intilishadi),
میداد هقلاع
[alâqa dâdêm] (qiziqamiz),
مینک یم
لابند
[dombâl mi konêm] o‘rnak
olamiz)
2
. Hikoya yoki matn tuzish jarayonida talabalarning lug‘at boyligi ortishi bilan
birgalikda, gaplarni to‘g‘ri tuzish, tovushlarni to‘g‘ri tashkil qilish va mustaqil fikrlash
malakasi shakllanadi. Talabalarning vaqt-vaqti bilan rag‘batlantirish ularning o‘ziga bo‘lgan
ishonchini orttiradi. “U kim, bu nima?” interfaol o‘yinida, stol ustiga bir qancha predmetlar
terib qo‘yiladi. O‘qituvchi shu predmetlardan birortasini ta’riflaydi. Talabalar shu belgilar
asosida gap nima haqida borayotganligini topadilar. Bu metodning afzallik tomoni shundaki,
undan dars davomida talabalar diqqatini jamlash, dariy tili alifbosi bilan tanishtirish, yangi
mavzuni bayon qilish jarayonida ham foydalanish mumkin
3
. Bu metod talabalarda, ziyraklik,
sinchkovlik sifatlarini va mustaqil fikrlash malakalarini shakllantirishga yordam beradi.
1
Shokirov O.Z. Dariy tili. – T.: TDShI, 2010. 1-2 qism.
2
یکشت و هکس یاه لاط. ۀعومجم دنچ هناسفا زا ۀنیجنگ گنهرف مدرم. درگ هدنروآ ییحی "نیبشوخ". 1361
3
Alimova X. Dariy tili (morfologiya). – Toshkent, 2008.
150
Do'stlaringiz bilan baham: |
