Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
Turkiy tillar, xususan, o‘zbek tilida morfemalarning etimologiyasi va hozirgacha 
morfologik jihatdan qanday o‘zgarishlarga uchragani chuqur o‘rganilmagan.
Bu masalani o‘rganish katta ilmiy qiymatga ega. Chunki, o‘zbek tilidagi so‘z asosi bilan 
so‘z formasini aniq chegaralashda ko‘pgina noqulayliklar mavjud.
So‘z tarkibida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni semantik-fonetik hodisa deb asoslash 
turkiyshunoslikda, xususan, oltoy tilshunosligida O.P.Sunik, A.N.Kononov, A.G‘.G‘ulomov, 
E.V.Sevortiyan, V.A.Avronin, T.A.Bertagayev, G.F.Blagova va I.V.Kormushin kabi olimlarning 
ishlarida uchraydi. O‘zbek tili morfemikasining diaxron va sinxron o‘zgarishlari haqida 
A.G‘ulomov, A.Berdialiyev, Y.Tojiyev, A.Nurmonov, Sh.Mirzaqulov, T.Mirzaqulov, A.O‘rolov 
va Sh.Rahmatullayev kabi olimlarning qarashlari mavjud. O‘zbek tilida so‘z tarkibining 
sinxron va diaxron o‘zgarishi bo‘yicha, ayniqsa, A.Hojiyevning xizmatlari beqiyosdir.
1
Til ichki 
o‘zgarishlari bilan bog‘liq bo‘lgan bu jarayon tilshunoslik tarixida V.V.Radlov tomonidan 
giperaglyutinatsiya, N.V.Krushevskiy tomonidan morfologik absorbatsiya hamda 
pereintegratsiya, V.A.Bogorodskiy tomonidan soddalanish hamda morfologik qayta 
bo‘linish, E.Sepir va A.N.Kononov tomonidan fuziya atamalari bilan nomlanib keladi. Bular 
orasidan soddalanish hodisasida morfemalarning yangi birlik tarkibiga zich birikib ketishi, 
to‘g‘ridan to‘g‘ri qismlarga ajralishning mumkin emasligi, morfemalar orasidagi chegara 
signallarining yo‘qolishi kabi holatlar kuzatiladi.
2
Soddalanish qismlarga ajraladigan 
so‘zlarning davrlar o‘tishi bilan qismlarga ajralmaydigan so‘zga aylanishidir.
3
V.V.Radlovning fikricha, “So‘z uzaygan sari qisqarishga intiladi”.
4
U 1906-yilda nemis 
tilida e’lon qilingan “Turkiy tillar morfologiyasiga kirish” nomli maqolasida so‘z tarkibida 
morfemalararo yuz beruvchi jarayonlarni giperaglyutinatsiya deb nomlaydi. Bu jarayonda 
morfemalararo tutashtiruvchi unlining paydo bo‘lishi, ikki o‘zaro duch kelgan unlining qisqa 
yoki cho‘ziq unliga aylanishi, bir unlining tushib qolishi, talaffuz noqulayligini yo‘qotish 
maqsadida bir undoshning orttirilishi, o‘zak yoki qo‘shimcha tarkibidagi jarangsiz undoshni 
jarangliga aylantirish, o‘zak oxirining affiksal morfemadagi tovush bilan assimilyatsiyasi kabi 
qator hodisalar yuz beradi. 
Оdаtdа, so‘zlаrni mоrfеmаlаrgа аjrаtishdа, аsоsаn, uning аdаbiy tildа аnglаtgаn 
mа’nоlаri vа grаmmаtik хususiyatlаri hisоbgа оlinаdi. Bа’zi so‘zlаr tarixan yasalmalik 
xususiyatini yo‘qotib, bоrа-bоrа turli sаbаblаr nаtijаsidа morfemalarga аjrаlmаydigan tub 
so‘zgа аylаngаn.
Professor A.G‘ulomov o‘zbek tili va turkiy tillar misolida tilning morfemik sathlarida 
uchraydigan nomutanosiblikni diaxron va sinxron nuqtayi nazardan tadqiq etgan olimlardan 
hisoblanadi. Morfem analizda tarixiylik va hozirgi holat masalasini aniq chegaralay bilish 
kerak. Gap shundaki, vaqt o‘tishi bilan u turli xil o‘zgarishlarga uchrashi, ikki morfemadan 
tashkil topgan so‘z endi bir morfema sifatida qaralishi, ya’ni o‘zak va affiks o‘rtasidagi 
chegara yo‘qolib, yangi bir o‘zak hosil bo‘lishi mumkin.
Hozirgi o‘zbek tilida morfem jihatdan tarkibiy qismlarga ajralmaydigan so‘zlar tuzilishi 
jihatidan tub so‘z sifatida qaraladi. Bunday so‘zlarning ko‘pchiligini, haqiqatan ham, 
etimologik tahlil qilish orqali tarkibiy qismlarga ajratish mumkin. Chunki, ularning o‘zak qismi 
1
O‘rolov A. O‘zbek tili morfem qurilishida struktura assimmetriya masalalari. magistr darajasini oshirish uchun 
tayyorlangan dissertatsiya. –Guliston: 2009. –B. 19. 
2
Hojiyev A. O‘zbek tili morfologiyasi, morfemikasi va so‘z yasalishining nazariy masalalari. –Toshkent, Fan 
nashriyoti, 2010. –B. 43. 
3
Ғуломов A. ва бошқалар. Ўзбек тили морфем луғати. –Toshkent: 1977. –B. 9. 
4
O‘rolov A. O‘zbek tili morfemikasining tarixiy jarayonlarini o‘rganishda lingvistik kompetentlik. // Xalq ta’limi.
240

---